گزارش| یادگارهای معماری دوره صفویه و قاجار در معرض نابودی / میراث فرهنگی اردبیل اُرسی‌ها را دریابد
گروه استان ها- یادگارهای معماری دوره صفویه و قاجار در اردبیل مصادیقی از ارتباط مطلوب انسان با محیط را تداعی می‌کند. اصولی که در آشفته بازار ساخت و سازهای فعلی دیده نمی‌شود.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از اردبیل، یکی از مهمترین مشکلات ساخت و سازهای فعلی در اردبیل حس گمشده گی و بیگانه‌گی انسان با ساختمان است. به دلیل تغییر سبک زندگی و بسیاری از مولفه‌های دخیل دیگر ساخت و سازها در اردبیل به سمت و سویی رفته است که شهروندان از خانه‌های خود در حکم قوطی کبریت یاد می‌کنند.
زندگی در این چهاردیواری اغلب به اجبار و بدون احساس رضایت است. به غیر از گروه محدودی از مردم که امکانات مطلوب مالی دارند، خانه برای اغلب شهروندان آپارتمانی است که یک یا دو اتاق کوچک، آشپزخانه اوپن و سرویس بهداشتی به همراه حال و پذیرایی شبیه به یک اقامتگاه موقت را دارد. تقریبا در تمامی خانه‌ها پرده‌های کلفتی بر پنجره‌ها آویخته تا حریم فضای داخلی خانه حفظ شود.
ارتباط انسان با محیط خارج خود زمانی که در خانه نشسته است بسیار محدود و در صورت امکان بازکردن گوشه پنجره و یا سرزدن به بالکن خانه است که آن هم اغلب به دلیل کوچک بودن فضای خانه‌ها با دیوار و نرده کشی به عنوان فضای کوچکی به خانه اضافه می‌شود.
این در حالی است که یادگارهای معماری از دوره صفویه و قاجار فضاهایی را متناسب با اقلیم و شرایط جغرافیایی، فرهنگی و اجتماعی ساکنان تدارک دیده است که آدمی حتی در چند لحظه حضور فیزیکی خود می‌تواند به عینه آرامش را لمس کند.
یکی از مشخصه‌های اصلی معماری‌های دوره صفویه و به ویژه قاجار اُرسی‌ها است که تمامی نیازمندی‌های انسان را تدارک دیده و فضای امن، آرامش بخش همراه با تداعی زیبایی و شادی را موجب می‌شود.
بهره گیری اُرسی‌ها از پنجره‌های دو جداره
رئیس بنیاد دایره المعارف استان اردبیل با اشاره به اصول قابل توجه ساخت و ساز در اُرسی‌ها گفت: در اُرسی ها ما شاهد استفاده از پنجره‌های رنگی، دو بخش شیشه‌ای و چوبی و همچنین ریلی یا کرکره‌ای بودن پنجره‌ها هستیم.
محمود محمد هدایتی در مقایسه اُرسی‌های خانه وکیلی و حسینیه مجتهد که در مسافت اندکی از هم ساخته شده‌اند، اضافه کرد: در خانه وکیلی پنجره به حدی مقاوم است که برای بالا بردن شیشه‌ها و تاهای آن باید دو نفر دست به کار شوند.
وی افزود: در مقابل در حسینیه مجتهد از زنجیری برای بالا کشیدن پنجره استفاده شده که کار بالا بردن را راحت‌تر کرده است.
هدایتی با اشاره به تزئینات اُرسی‌ها نیز افزود: تزئینات قابل توجهی از نقاشی و آیات قرآن دیده می‌شود که هر یک توسط اساتید و افراد ماهر و چیره دست انجام شده و به حدی از کیفیت برخوردار است که تا به امروز ماندگار است.
صرفه جویی انرژی و استفاده مطلوب از نور
اما چرا اُرسی ها نماد معماری سبز هستند. معماری سبز در زیرشاخه‌ای از معماری پایدار توجه ویژه‌ای به بهره گیری مطلوب ساختمان از محیط زیست، استفاده بهینه از انرژی، استفاده مناسب از نور و ممانعت از هدررفت انرژی به همراه جریان مطلوب هوا در داخل فضای ساختمان تاکید دارد.
کارشناس معماری در این خصوص گفت: در اُرسی‌هایی که در معماری تاریخی اردبیل دیده می‌شود به عینه شاهد رعایت این مولفه‌ها هستیم و سازندگان تدابیری اندیشیده‌اند که ساختمان در فصول مختلف سال بهترین بهره‌مندی را از انرژی داشته باشد.
آیهان رجایی با اشاره به اینکه اُرسی‌ها بیشتر در معماری مناطق سردسیر مشاهده می‌شوند، افزود: پنجره‌های دو جداره که جداره چوبی آن در فصول سرد روی جداره شیشه‌ای قرار می‌گرفت، ممانعت از هدررفت انرژی را موجب می‌شد.
وی افزود: علاوه بر این شکل ساخت اُرسی‌ها موجب استفاده حداکثری از نور خورشید و گرم کردن محیط داخلی خانه بود. تا جایی که اُرسی در شاه نشین که محل تجمع افراد و مهمانی‌ها محسوب می‌شد می‌توانست بهترین فضا را برای انسان به لحاظ استفاده از نور طبیعی فراهم سازد.
وی با اشاره به استفاده از شیشه‌های رنگی در تزئینات اُرسی‌ها نیز افزود: تلالو نور شیشه‌های رنگی در واقع فرصتی برای ایجاد و تداعی آرامش بود تا جایی که ارتباط معنوی خاصی فراهم می‌شد و ساکنان در خانه خلوتگاه آرام و فضای معنوی را برای خود تدارک می‌دیدند.
کارشناس معماری معتقد است کف‌های عریض اُرسی‌ها فضایی برای نشستن فرد در کنار پنجره فراهم می‌کرد که خود به ارتباط مطلوب انسان با محیط بیرون می‌انجامید . در اغلب خانه‌ها پشت اُرسی حیاط با حوض آبی و درختان و باغچه‌های سرسبز است که مجموع آن می‌توانست انسان را به آرامشی که از یک خانه انتظار دارد برساند.
وی افزود: در عین حال نباید از عایق صوتی بودن اُرسی‌ها نیز غفلت کرد. در واقع رعایت اصول معماری که موجب می‌شد چنین پنجره‌هایی با وجود بزرگ و بلند بودن هیچ درزی برای صدا و حرارت نداشته باشد یکی از اعجازهای معماری دوره صفویه و قاجار محسوب می‌شود.
ساخت و سازهای اصولی رو به فراموشی است
هر چند معماران بازگشت به اصول معماری پایدار را به جد تاکید می‌کنند اما آزیتا اسکویی در پژوهشی می گوید: اُرســی‌های خانه‌های قاجار اردبیل در سه دوره قاجار با وجود تشابهاتی در بخش جهت گیری و طرح و نقش و تمایزات فراوانی در استفاده از رنگ در شیشه اُرسی‌ها و همچنین استفاده از نقوش گیاهی و اسماء الهی بر روی روکوب اُرسی‌ها و شــکل کلی‌شان دارند.
وی افزود: با توجه به تشابهات و تفاوت‌های موجود در تحلیل‌های ارائه شده می‌توان گفت از دوره اول به سوم استفاده از شیشه‌های رنگی ونقش و نگار و سایر هنرهای زینت بخش در اُرسی‌ها کاهش یافته و تزیینات کمتر و ساده تر شده‌اند درواقع کیفیت اُرسی‌های قاجار در اردبیل در طی سه دوره از اوایل تا اواخر این دوران سیری نزولی داشته است.
به گفته این پژوهشگر اُرسی، بازشوهای دست‌ساز ایرانی، با قدمتی طولانی از صفویه تا قاجار همواره زینت‌بخش بناهای ایرانی بوده است و در جای جای ایران به چشم می‌خورد. بیش از هر بنا اُرسی‌ها را در خانه‌ها می‌بینیم و خانه‌های اردبیل نیز از این موهبت معماری بی‌نصیب نمانده‌اند و اُرسی‌های به‌جا‌مانده در خانه‌های اردبیل یادگار‌هایی از زمان زندیه و به‌ویژه قاجار بوده‌اند.
نباید از نظر دور داشت که نه تنها کیفیت تزئینات ارسی ها مطابق این پژوهش رو به کاهش بوده بلکه کمیت آن نیز کاهش یافته و در واقع محدود به دوره قاجار بوده است. از طرفی بیشتر ارسی‌ها در خانه‌های اعیان نشین اردبیل ساخته شده‌اند و گستردگی عمومی نداشته‌اند. اما واقعیت این است که این اصل تدبیر شده در معماری این منطقه به یک حسرت دیرینه تبدیل شده و حتی گوشه‌ای از آن در ساخت و سازهای امروزی رعایت نمی‌شود. در مقابل برای مدیریت انرژی و استفاده از نور طبیعی هزینه‌های گزاف و مصالح روز با قیمت بالا مورد استفاده قرار می‌گیرد که خود انحرافی از یک مسیر مشخص و صحیح و امتحان پس داده را نشان می‌دهد.
گزارش از ونوس بهنود
انتهای پیام/136/ش
