یادداشت| مفهومِ عقلانیت در نظام تصمیم‌گیری سیاست خارجه ایران در مواجهه با آمریکا

گروه سیاسی خبرگزاری تسنیم - سعید سالاری کارشناس ارشد علوم سیاسی با توجه به انتشار ناگفته‌های دیدار اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام با رهبر انقلاب و احتجاج آیت‌الله خامنه‌ای با مرحوم هاشمی رفسنجانی درباره نحوه برخورد عقلانی با آمریکا، یادداشتی برای تسنیم ارسال کرد که در ادامه می‌خوانید. 

جدیدترین خبرها و تحلیل‌های ایران و جهان را در کانال تلگرامی تسنیم بخوانید. (کلیک کنید)

جدیدترین خبرها و تحلیل‌های ایران و جهان را در کانال اینستاگرامی تسنیم بخوانید. (کلیک کنید)

متن این یادداشت به شرح زیر است:

در دوران کنونی، تصمیم‌گیری یکی از مهم‌ترین مباحث در زمینه تئوری‌پردازی و مفهوم‌سازی سیاست خارجی کشورها به شمار می‌­رود. مکاتب و رهیافت‌­های مختلف در سیاست خارجی، الگوها و مدل­‌های مختلفی از این تصمیم‌­گیری ارائه می­کنند که معمولاً مبتنی بر ایدئولوژی و ارزش‌­های مکتب است. در ضمن مطالعه و بررسی الگوها و مدل‌های تصمیم‌گیری مرسوم در عرصه سیاست خارجی حکایت، الگوی عقلانی تصمیم‌گیری، الگوی غالب در مدل‌های مربوط به تصمیم‌گیری بوده است.

مکاتبی نظیر لیبرالیسم، سوسیالیسم و زیرمجموعه‌­های مختلف آن­ها که بیشتر در طیف راست مدرن دسته‌­بندی می‌­شوند تأکید زیادی بر مفهوم تصمیم عقلانی در سیاست خارجی دارند. تصمیم‌گیری عقلانی بر این فرض استوار است که تصمیم‌گیر در اتخاذ تصمیم از قانون هزینه و فایده تبعیت[1] می‌کند. به عبارت دیگر در مدل عقلایی تصمیم‌گیری، بازیگر ضمن تعیین اهدافی مطابق آرمان و ارزش­‌های مکتب خود، راه‌های رسیدن به آن هدف را مشخص می‌کند. بازیگر در مرحله بعدی تبعات و عواقب هر راه‌حل را می‌سنجد و در نهایت تصمیمی منطقی در موضوعات سیاست خارجی می‌­گیرد[2]. لذا مدل عقلانی تصمیم‌­گیری در سیاست خارجی مدلی مرسوم است.

مدل عقلانی در تصمیم­‌گیری سیاست خارجی

همانطور که در مقدمه اشاره شد کیفیت و نحوه کاربست مفهوم عقلانیت در سیاست خارجی حکومت‌­ها، ارتباط عمیقی با ایدئولوژی و نظام ارزش­‌های حکومت دارد. به همین دلیل است که مفهوم عقلانیت در سیاست خارجی ایالات متحده با نظام سیاسی لیبرال دموکراسی و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران با نظامی اسلامی تفاوت‌­های بسیاری دارد.

برخی از اندیشمندان این حوزه معتقدند از آن­جایی که انسان صاحب فطرت الهی بوده و این فطرت با عقلانیت و اختیار توأم است، انسان به صورت فطری، کنش­گری عاقل و خردمند است و در تصمیمات خود عقلانیت و خردمندی را نظر می­‌گیرد. اما در عرصه عمل و استفاده رهیافت‌­های مختلف از عقلانیت ابزاری، برداشت‌­های متفاوتی از عقلانیت حاصل می‌­گردد که امروزه در سیاست خارجی کشورهای مختلف دیده می‌­شود[3].

به عنوان مثال عقلانیت در تصمیم‌­گیری سیاست خارجی مکتب لیبرالیسم، عقلانیتی ابزاری، مبتنی بر منافع فردی و گروهی است که آزادی افراد جامعه خود را تضمین می­‌کند. در عقلانیت سوسیالیستی نیز همین مدل با تأکید بیشتری بر اجتماع و گروه‌­ها جریان دارد. جریانات محافظه­‌کار و به تعبیر دیگر سنت­‌گرایان نیز زیاد به عقلانیت در عرصه بین الملل اعتماد ندارند و به احتیاط از آن استفاده می‌­کنند و در عوض بر سلسله مراتب سنتی و تجربیات تکیه می­‌کنند.

مدل عقلانی جمهوری اسلامی ایران

در بررسی عقلانیت در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و نحوه کاربست آن، نظریات و اظهارات مختلفی وجود دارد که از منظر خود سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را تحلیل و ارزیابی می­کنند. اما بدون شک نظرات و بیانات مقام معظم رهبری به عنوان رهبر جمهوری اسلامی ایران، مجتهد اسلامی و متفکری آگاه در این زمینه بسیار مؤثر و حائز اهمیت است. مقام معظم رهبری در این مورد معتقد است:

ما از اسلام دفاع می‌کنیم. اما منظور ما از اسلام چیست؟ اسلامِ ما با اسلام متحجر از یک سو و اسلام لیبرال از سوی دیگر، در اصول و مبانی کاملاً متفاوت است. ما هم این را رد می‌کنیم و هم آن را. اسلام ما اسلامی است متکی به معنویت، عقلانیت و عدالت؛ این سه شاخص عمده در آن هست. ما از معنویت به هیچ عنوان صرف‌نظر نمی‌کنیم؛ روح و اساس کار ما معنویت است. عقلانیت مهمترین ابزار کار ماست؛ عقل را به‌کار می‌گیریم. همین‌طور که در اصول سیاست خارجی بارها گفته‌ایم، حکمت یکی از اصول سه‌گانه‌ی ماست، و در کنار آن، مصلحت. ما حکیمانه و مدبرانه عمل می‌کنیم. این، مخصوص سیاست خارجی ما نیست، بلکه در همه‌ی زمینه‌هاست. اسلام ما اسلام عقلانی است. عقل کاربرد بسیار وسیعی در فهم ما، تشخیص اهداف و تشخیص ابزارهای ما داراست (دیدار با مسئولان وزارت امور خارجه، 25 مرداد 1383).

بر این مبنا عقلانیت در تصمیم‌گیری سیاست خارجی مبتنی بر اندیشه مقام معظم رهبری سه بنیان اصلی دارد:

1. معنویت
2. عقلانیت
3. عدالت.

به تعبیر مقام معظم رهبری، معنویت روح حاکم بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است که به هیچ وجه قابل اغماض نیست. حمایت از مستضعفان و مقابله با زورگویان عالم، روح حاکم بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. همچنین عقل نیز ابزار مهم سیاست خارجی است. به واسطه آن، جمهوری اسلامی اهداف خود را پیگیری می‌کند. همچنین مدل تصمیم‌­گیری سیاست خارجی مورد تأکید رهبری، عدالت‌محور است و در مناسبات بین‌المللی، مفهوم عدالت از بایسته‌­های اصلی این مدل است و به تعبیر ایشان «عقلانیت و محاسبه یکی از شرایط رسیدن به عدالت است»[4].

اصول سیاست خارجی عقلانی از دید رهبری

1. استکبار ستیزی و مبارزه با ظلم

از دید مقام معظم رهبری استکبارستیزی و مبارزه با ظلم از جمله مهم­ترین اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. آمریکا به عنوان سردمدار استکبار جهانی، رژیمی جنگ افروز، تروریست و مداخله‌­گر است که ستیز با او عین عقلانیت و تدبیر است:

رژیم آمریکا رژیم استکباری است و رژیم استکباری، جامع بسیاری از ضررها و شیطنت‌ها و بدی‌ها است. رژیم استکباری، هم جنگ‌افروز است، هم تروریست است، هم تروریست‌پرور است، هم مداخله‌گر است، هم فاسد است، هم انحصارطلب است؛ یعنی وقتی می‌گوییم «رژیم استکباری»، استکبار جامع همه‌ی این زشتی‌ها و بدی‌ها و شیطنت‌ها است. بنابر‌این، ستیزه‌گری با این استکبار، با این پدیده، عین عقلانیّت است. حالا بعضی‌ها میگویند «آقا! این خلاف عقلانیّت است، خلاف تدبیر است»؛ نه، خلاف تدبیر نبود؛ این درست عین عقلانیّت بود؛ تسلیم شدن و زیر بار رفتن، ضدّ عقلانیّت بود (بیانات در سخنرانی تلویزیونی به مناسبت سالروز ولادت پیامبر اعظم(ص) و امام صادق(ع)، 13 آبان 99).

لذا برخی از افراد داخلی و خارجی که درصدد آشتی بین ایران و آمریکا هستند معنای درست عقلانیت حاکم بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی را درک نکرده‌­اند و از طرفی دشمن­‌شناس خوبی هم نیستند. در اندیشه مقام رهبری، تفاوتی بین آمریکای ترامپ و آمریکای بایدن و اوباما وجود ندارد و خوی استکباری آمریکا با رفت و آمد رئیس جمهور زائل نمی­‌شود. ایشان در این ­باره معتقدند:

در مورد آمریکا، سیاست ما یک سیاست حساب شده و مشخّصی است و این سیاست، با رفت و آمد اشخاص تغییر پیدا نمی‌کند. حالا امروز انتخابات آمریکا است، بعضی‌ها همین‌ طور [حرف می‌زنند] راجع به اینکه چه کسی بیاید، چه کسی نیاید، اگر این بیاید چه می‌شود، اگر آن بیاید چه می‌شود. خب بله، ممکن است حوادثی اتّفاق بیفتد، [امّا] به ما ارتباطی نخواهد داشت؛ یعنی در سیاست ما هیچ تأثیری نمی‌گذارد؛ سیاست ما حساب‌شده است، مشخّص است و رفت و آمد اشخاص در آن تأثیر ندارد (بیانات در سخنرانی تلویزیونی به مناسبت سالروز ولادت پیامبر اعظم(ص) و امام صادق(ع)، 13 آبان 99).

لذا سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر حکمت، عزت و مصلحت است که سرلوحه تصمیم‌­گیری در مسائل سیاست خارجی ایران است[5].

2. محاسبه‌­گری و پیروی از منطق

در اندیشه مقام معظم رهبری، مفهوم کلی عقلانیت با محاسبه‌­گری و نگاه منطقی به وقایع و روندها پیوند عمیقی دارد. این رویکرد ایشان را می­‌توان در زمینه تصمیم­‌گیری سیاست خارجی نیز تعمیم و گسترش داد. چنانکه ایشان در یکی از بیانات خود ضمن تأکید بر مبنای عقلانی جمهوری اسلامی ایران، رویکرد منطقی و محاسبه‌­گر را لازمه آن می­‌داند:

مبنای اقتدار در جمهوری اسلامی یک مبنای «عقلانیّتی» است؛ یعنی ما اقتدار را بر اساس احساسات و عواطف و توهّمات و مانند اینها دنبال نمی­‌کنیم. محاسبه‌ اقتدار ملّی یک محاسبه‌ عقلانی است؛ یعنی یک محاسبه‌ِ درست و منطقی (بیانات در ارتباط تصویری با مراسم مشترک دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه‌های افسری نیروهای مسلح، 21 مهر 99).

لذا عقلانیت در تصمیم­‌گیری سیاست خارجی جمهوری اسلامی بر مبنای احساسات و توهمات نبوده و تخواهد بود و عقلایت محاسبه‌­گر را می‌­توان از اصول اصلی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ارزیابی نمود.

3. انقلابی و عدم محافظه­‌کاری

متأسفانه برخی از عناصر داخلی و خارجی عقلانیت را با نگاه‌­های محافظه‌­کارانه و برخاسته از ترس معنا می‌­کنند و عقلانیت مطلوبشان عقلانیتی است که اوج محافظه­‌کاری در آن متبلور است. اما عقلانیت از منظر مقام معظم رهبری عقلانیتی انقلابی و پیشرو است که خود را در حصار محافظه­‌کاری محدود نمی­‌کند.

ما عرض کردیم که عقلانیّت به معنای محاسبه‌ی درست است؛ محاسبه‌ی صحیح و درست و دستگاه محاسباتی سالم؛ عقلانیّت به این معنا است. بعضی‌ها اسم عقل و عقلانیّت را که می‌آورند، منظورشان از عقلانیّت ترسیدن است؛ وقتی می‌گویند عاقل باشید، یعنی بترسید، یعنی منفعل باشید، یعنی از مقابل دشمن فرار کنید! نه، [این درست نیست]؛ ترسوها حق ندارند اسم عقلانیّت را بیاورند. ترسیدن و فرار کردن و میدان را خالی کردن، اسمش عقلانیّت نیست، اسمش همان ترس و فرار و مانند اینها است؛ عقلانیّت یعنی محاسبه‌ِی درست (بیانات در ارتباط تصویری با مراسم مشترک دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه‌های افسری نیروهای مسلح، 21 مهر 99).

لذا سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر همین مبنا آمریکا و استکبار جهانی را تمام قدرت بین المللی خود دشمن می‌­داند. نگاه‌‌های محافظه­‌کار با ترس از قدرت بین‌­المللی آمریکا هرگونه درگیری و پاسخ به تعدی‌­ها و تجاوزات آمریکا را به صلاح نمی‌­دانند و دم از عقلانیت می‌­زنند؛ اما نگاه رهبری در عرصه سیاست خارجی اینگونه نیست. این ادعا را می­‌توان در فرمان انتقام سخت شهادت سردار سلیمانی مشاهده نمود.

4. توجه به واقعیات

سیاست خارجی که واقعیات عرصه بین‌الملل و جامعه خود را در نظر نداشته باشد بدون شک پیشبردی در اهداف خود نخواهد داشت. توجه به واقعیات در کنار حفظ آرمان‌­ها باعث می‌­شود نقشه راه سعادت ملت معین و مشخص باشد و راهبرد داخلی و خارجی حکومت معین گردد. ایشان در بیانات اخیر خود در دیدار با خانواده شهید سلیمانی نیز بر توجه به واقعیات امروز عرصه بین الملل و دشمنی اثبات شده آن­‌ها با جمهوری اسلامی اشاره کرد و خطاب به مسئولین کشور، واقعیت دشمنی و خیانت قدرت‌­های بزرگ اروپایی و آمریکایی را گوشزد کرد.

برای رفع مشکلات مردم و درست شدن آینده کشور به وعده‌های این و آن اعتماد نکنید، زیرا این‌ها وعده‌های خوبان نیست بلکه وعده‌های اشرار است، ضمن آنکه دشمنی‌ها را نیز نباید از یاد ببرید. دیدید که آمریکای ترامپ و آمریکای اوباما با شما چه کرد. دشمنی‌ها فقط مخصوص آمریکای ترامپ نیست که با رفتن آن تمام شود، آمریکای اوباما نیز با شما و ملت ایران بدی کرد (دیدار دست‌اندرکاران مراسم سالگرد شهادت حاج قاسم سلیمانی و خانواده شهید سلیمانی با رهبر انقلاب، 26 آذر 99).

لذا مقام معظم رهبری ضمن تبیین و ترسیم سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر عقلانیت، این عقلانیت را در محاسبه­‌گری، توجه به واقعیات بین­‌الملل، عدم محافظه­‌کاری به معنای ترس و مقابله با استکبار جهانی می‌­بیند.