یادداشت| بهای سنگینِ شاه و «منصور» در تصویب کاپیتولاسیون

گروه تاریخ انقلاب خبرگزاری تسنیم-  روز اول بهمن‌ماه سال 43، حسنعلی منصور نخست‌وزیر وقت رژیم پهلوی در حال ورود به مجلس شورای ملی هدف گلوله قرار گرفت. 

جدیدترین خبرها و تحلیل‌های ایران و جهان را در کانال تلگرامی تسنیم بخوانید. (کلیک کنید)

ساعت 10 صبح اتومبیل سیاه رنگ نخست وزیر مقابل در مجلس توقف کرد. وی در حال ورود به ساختمان مجلس بود که با شلیک سه گلوله توسط محمد بخارایی از اعضای جمعیت موتلفه اسلامی نقش زمین شد. منصور بیست‌و هفتمین نخست‌وزیر در دوران سلطنت محمدرضا پهلوی بود که یکی از اقدامات او، طرح «مصونیت مستشاران آمریکایی» یا همان کاپیتولاسیون است. خبر تصویب این لایحه واکنش‌های بسیاری را در پی داشت، از جمله سخنرانی امام خمینی در 4 آبان 1343 علیه کاپیتولاسیون که به تبعید ایشان به ترکیه در دولت منصور منجر شد.

بمناسبت سالروز اعدام انقلابی حسنعلی منصور، سید امیر مکّی پژوهشگر تاریخ معاصر در یادداشتی به بررسی تصویب کاپیتولاسیون در دولت منصور پرداخت: 

استیوار دراکول، کاردار موقت سفارت آمریکا در 21 دسامبر 1963 (30 آذر 1342) گزارش جامعی درباره جامعه روشنفکران ایرانی به وزارت خارجه آمریکا ارسال داشت که در گزارش خود از ترکیب، الگو ، مشکلات و پیشنهادهای جامعه ایران جهت اقدام دولت آمریکا به تفصیل نکاتی را بیان کرده بود که در این گزارش اشاره‌ای به تشکیلاتی در ایران به نام  "دوره" داشته و می‌نویسد: ".... دوره عبارت از گروهی است که اعضای آن بطور منظم به دلیل علائق و منافع مشترک با یکدیگر ملاقات می‌کنند..."

حسنعلی منصور رئیس کانون مترقی، همانطور که عده ای از یاران خود را بعنوان وکیل به مجلس برده بود، در زمان نخست وزیری خود آنها را در قالب وزیر از مجلس به دولت برد و تیم "دوره" را در کاخ نخست وزیری جمع کرد و اولین کابینه حزبی و نخست وزیری رئیس اکثریت مجلس شکل گرفت.

محمدرضاشاه که خود را موفق می‌دانست و طوری وانمود می‌کرد که بر اوضاع تسلط کامل داشته و در عمل خود را مصون از تعرض داخلی و خارجی می‌پنداشت، در بهار سال 1343 با ارزیابی آنچه که بدست آورده بود، تدارک سفر به آمریکا را دید تا هم گزارشی از کارهای انجام شده بدهد و هم وانمود کند که در ایران -که بعدها نیز به جزیره ثبات نامگذاری شد-، همه چیز در عنان اختیار او  است.

در این زمان یکی دیگر از اهداف پلید و شوم آمریکا فراهم شده و شاه نیز مامور اجرای آن شد. کاپیتولاسیون با آن سوابق ننگین گذشته و سابقه تاریخی در ایران به یکباره در فصلی نو به عرصه سیاسی کشورمان وارد شد که در پی آن حوادث بی‌شماری حادث گشت. شاه بنا به ارتباطات و وابستگی خاصی که با آمریکا پیدا کرده بود و همچنین در برابر دریافت پکیج تسلیحاتی فراوان و نیز حضور متعدد مستشاران آمریکایی در ایران مجبور به تامین و تسهیل انجام نظرات آمریکا در قبال قرارداد کاپیتولاسیون شد و با شگردی خاص و بس پنهان لایحه کاپیتولاسیون  به مجلس سنا داده شد: ”ماده واحده – مجلس سنا در جلسه خود متن یادداشت شماره 8296 مورخ 26/8/1342 وزارت امور خارجه شاهنشاهی و یادداشت شماره 299 مورخ 18 دسامبر 1963 سفارت کبرای ایالات متحده آمریکا در تهران به تصویب و به دولت اجازه اجرای مفاد و تعهدات ناشی از آن را می‌دهد.»

بطوریکه ملاحظه می‌شود از این ماده واحده هیچگونه استنباطی از مصونیت قضائی برای مستشاران و نظامیان و خانواده و مستخدمین آنها وجود ندارد اما این پرده نیرنگ و تزویر بالا رفت و علی‌رغم تلاش شاه و وابستگانش، ملت ایران از واقعیت توطئه آگاه شدند و آنچه که حکومت نمی‌خواست اتفاق افتاد.

محمدرضا شاه، لغو کاپیتولاسیون را در زمان پدرش از افتخارات خود و خاندانش می‌دانست اما در زمان خودش با دستور مستقیم آمریکایی ها آن را تصویب کرد

محمدرضا شاه که لغو کاپیتولاسیون را در زمان پدرش از افتخارات خود و خاندانش می‌دانست اما در زمان خودش به اسارت در آوردن ملت ایران را آن هم در پوششی از تزویر و ریا و صرفا به خاطر دستور مستقیم آمریکاییها تصویب کرد.

بدین جهت به ضمیمه قرارداد وین مورخ 29 فروردین 1340 درباره روابط سیاسی متن نامه دولت به مجلس سنا به این شرح است:

"ساحت مقدس مجلس سنا، بطوری که خاطر نمایندگان محترم مستحضر است ، طبق قوانینی که در سال 1322 گذشت ، به دولت اجازه داده شد هیئت‌هائی از وزارت دفاع ایالات متحده آمریکا بعنوان مستشار برای وزارت جنگ و اداره کل ژاندارمری ایران استخدام نماید. چون در قوانین فوق الذکر نیز در موافقت‌نامه‌های مربوط به این هیئت‌ها وضع کارمندان آنها کاملا روشن نبود، اخیرا که موضوع تمدید مدت خدمت آنان طبق معمول و به موجب همان قوانین مطرح گشت، با توجه به مشکلات و مسائل ناشی از این امر به موجب تصویب نامه شماره 4/2562 مورخ 13/7/1342 هیات وزیران موافقت شد که یادداشتهایی بین وزارت امور خارجه شاهنشاهی و سفارت کبرای ایالات متحده آمریکا در تهران مبادله شود و اجرای آن موکول به زمانی گردد که ابتدا قرارداد وین درباره روابط سیاسی منعقده در 29 فروردین 1340 و متعاقب آن مفاد یادداشت های مورد بحث از تصویب قوه مقننه بگذرد. علیهذا متن یادداشت وزارت امور خارجه و ترجمه خارجی یادداشت سفارت کبرای ایالات متحده آمریکا را در زمینه تقدیم و تقاضا دارد بعد از تصویب قرارداد وین ماده واحده زیر مطرح و مورد تائید قرار دهند...".

لذا بطوریکه ملاحظه می‌شود، در این مقدمه نه تنها اسمی از مصونیت خود یعنی کاپیتولاسیون نیست بلکه رسما اعلام شده که بین وزارت خارجه و سفارت آمریکا یادداشت‌های لازم مبادله شده و معافیت و مصونیت هیاتهای مستشاری نظامی دولت آمریکا مورد تائید و موافقت هیات وزیران قرار گرفته است. سفارت آمریکا نیز ضمن تائید وصول این برنامه، تقاضای گسترش این مصونیت را به کلیه کارمندان نظامی یا مستخدمین غیر نظامی وزارت دفاع و خانواده‌های ایشان هم کرده است و از دولت ایران خواسته که این مطلب را هم از تصویب پارلمان بگذراند.

و اما گزارش خیلی محرمانه مورخ 9 مرداد 1343 (دقیقا شش روز پس از تصویب قرارداد در مجلس سنا) سفارت آمریکا به وزارت خارجه دولت متبوع خود، پرده از اسرار تصویب این قرارداد ننگین برمی‌دارد ، چون در این گزارش همه جا صحبت از تحریکات مداوم سفارت آمریکا و تماس با نمایندگان کلیدی مجلس از سوی سفارت است و اعلام اینکه برای دولت ایران بر سه چهارم وکلای مجلس کنترل موثر برای تصویب این قرارداد لازم است .

متن کامل این گزارش موهن به شرف و حیثیت کشور ایران به شرح ذیل است:

به: وزارت خارجه آمریکا/ طبقه بندی: خیلی محرمانه

از: سفارت آمریکا – تهران 

تلگرام صادره شماره A-53

تاریخ :31 ژوئیه 1964 – 9 مرداد 1343

موضوع : پیشرفت کنوانسیون وین در مجلس ایران

عطف به: تلگرام شماره 574 سفارت به تاریخ 16 دسامبر 1963 (25 آذر 1342)

"به دنبال تحریکات مداوم این سفارت، تصویب کنوانسیون وین و یادداشتهای مبادله شده ضمیمه آن که وضعیت پرسنل نظامی آمریکا در ایران را تشریح می‌نماید، در مجلس ایران پیشرفت چشمگیری کرده است ولی اقدام در این مورد تا هنگام شروع تعطیلات تابستانی مجلس در 26 ژوئیه کامل نشده بود. اگرچه مجموعه این لایحه به مراحل پایانی تصویب بسیار نزدیک شد.

مراحل قانونگذاری در سنا شروع شد. کمیسیون روابط خارجی سنا بدون هیچ مشکلی ، کنوانسیون وین و یادداشتهای مبادله شدع را تصویب نمود. ولی کمیسیون نیروهای مسلح تصمیم گرفت که اول باید خود کنوانسیون به رای گذاشته شود و یادداشتهای مبادله شده موقعی تصویب شود که اقدام در مورد کنوانسیون به پایان رسیده باشد. این تصمیم اوضاع را کمی پیچیده می‌کند.

در صورت آمادگی دولت این مشکل که اهمیت زیادی نداشته و تنها برخی تاخیرهای بی‌مورد را موجب می‌شود، بروز نمی‌کرد ولی علیرغم تماسهای مداوم ما با وزیر امور خارجه، نخست وزیر و برخی رابطین در مجلسین امکان اقدام مطلق در مورد این لایحه در کمیسیون نیروهای مسلح (بدون تصویب در مجلس) نادیده گرفته شد.

نهایتا دولت به تحریک سفارت بر اولویت لایحه تبادل یادداشت‌ها رای داد و این امکان فراهم شد که لایحه مزبور در اجلاس ویژه مجلس که جهت تصویب متمم قانون بودجه تشکیل شده بود ، مورد بررسی قرار بگیرد و بدین طریق روند جریانات در مسیر صحیح افتاد. (در این اثنا گروه مشاورین کمک نظامی ، در تلاش بود تا از تصویب سریع این لایحه در کمیسیون نیروهای مسلح سنا ، اطمینان حاصل نماید). در این حین کمیسیون روابط خارجی مجلس، کنوانسیون وین را به تنهائی مورد بحث قرار داد – منهای لایحه مبادله یادداشتها که هنوز در سنا مورد تصویب قرار نگرفته بود – و شور اول آن در مجلس انجام شد.

سناتور احمد متین دفتری ، عضو کمیسیون روابط خارجی سنا به ما گفت یک دلیل تاخیر ممتد سنا در بررسی این دو لایحه آن است که ترجمه ارائه شده از کنوانسیون وین توسط دولت ناقص بوده است. متین دفتری که کنوانسیون وین را به نمایندگی از دولت ایران امضاء کرده و بدین خاطر به خود می‌بالد، تاکید می‌کند که شخصا آن را به زبان فارسی ترجمه کرده است.

هفته گذشته به محض تصویب فوریت لایحه مبادله یادداشت شده توسط سنا، این لایحه به جلسه عمومی آورده شد و با حضور تمام اعضاء به رای گیری گذاشته شد. این لایحه تصویب گردید ولی در راهروها از ابراز نارضایتی تعدادی از سناتورها که در زمینه‌های مشابه نسبت به اعطای امتیازات غیر عادی به خارجیان مخالفت کرده بودند، مصون نماند.

ظاهرا به کاپیتولاسیون نیز اشاره شده است. این لایحه فورا به مجلس تحویل شد و دولت دوباره خواستار فوریت در بررسی آن شد.

از هنگام تعطیلی موقت مجلس شرایط بدین شرح می‌باشد:

تصویب کنوانسیون وین در سنا انجام شده و شور اول آن در مجلس شورای ملی صورت گرفته است. مبادله یادداشت‌ها نیز مورد تصویب قاطع سنا قرار گرفته است و مجلس شورای ملی نیز پس از بررسی آن توسط کمیسون‌های روابط خارجی و نیروهای مسلح مجلس، تنها یکبار در مورد آن شور خواهد شد.

قبل از ارائه این لایحه به مجلسین، ما با نمایندگان کلیدی مجلس شورای ملی در تماس بوده‌ایم تا از تصویب بی دردسر آن اطمینان حاصل کنیم. این امر کاملا محتمل است که مجلس با شروع کار خود در اواخر سپتامبر سریعا نسبت به تصویب این لوایح اقدام نماید. ولی هنوز هم احتمال می‌رود که اخبار نارضایتی برخی سناتورها در مورد لایحه تبادل یادداشتها، به مجلس درز کند و موجب بروز برخی مشکلات در آنجا گردد.

دولت که کنترل موثری بر سه چهارم نمایندگان مجلس دارد ، به خوبی از اهمیتی که ما در مورد این موضوع قائلیم، آگاه می‌باشد و آماده است به محض از سر گیری کار در مجلس شورای ملی، اعمال فشار نماید ولی وجود سابقه شکست و عدم کارآیی در برخورد با اینگونه مصوبات موجب می شود که نتوان تضمینی مبنی بر عدم بروز مشکلات بیشتر داشت.

بطور کلی، هم اکنون ما اطمینان منطقی داریم که به هر حال ، تصویب لوایح فوق پس از تعطیلات تابستانی صورت خواهد گرفت. آرام، وزیر خارجه به من گفته است که سنا مشکلترین مانع بوده است و معتقد است در مجلس شورای ملی مشکلی بروز نخواهد کرد. استوارت . دبلیو . راکول. کاردار موقت»

از 9 مرداد 1343 که مجلس سنا  صورت قرارداد را تصویب کرد تا طرح آن در مجلس شورای ملی به تاریخ 21 مهر 1343 حدود 73 روز بعد، دولت حسنعلی منصور فرصت داشت که با کمک عوامل نفوذی آمریکا زمینه تصویب آن را در مجلس شورای ملی آماده کند.

از گزارش‌های متعدد سفارت آمریکا چنین بر می‌آید که آنها از برملا شدن اهداف خود در لوایح مربوطه وحشت خاصی داشته ، آنچنان که در گزارش 21 شهریور خود به وزارت خارجه آمریکا می‌نویسد: "... ما هم اکنون زمزمه‌هائی در ارتباط به سوالات و یا اعتراضات احتمالی در مجلس می‌شنویم و میرفندرسکی (معاون وزارت خارجه) که وظیفه انجام این امر از طرف وزارت خارجه به او واگذار شده، همه اطلاعاتی را که ممکن است مفید واقع شود، از ما درخواست کرده است. ما همه قراردادها و اطلاعاتی را که در اینجا داریم، جمع آوری کرده‌ایم ولی از هرچیز دیگری هم که شما به ما بدهید می‌توانیم استفاده کنیم ... ."

مسائلی که بعد از تصویب قرارداد در سنا بین دولت ایران و آمریکا مطرح بود ، وجود دو گروه مستشاران آمریکا به نامهای "آرمیش " و "مگ"  بوده که در گزارش 11 آبان سفارت آمریکا بدین صورت آمده : "دکتر آرام نیز به عبارت آرمیش و مگ توجه خاص نشان داد و به همین خاطر بار دیگر در مورد آنها توضیحاتی داده شد. او به دیگر گروه های نظامی آمریکا در ایران نیز بذل توجه کرد و از ما خواست که طی نامه‌ای این گروه را مشخص کرده و در صورت امکان رونوشتی از قراردادهی مربوطه به وظایف هر یک را ضمیمه کنیم..."

آرمیش، ستادهای هیات مستشاری نظامی ایالات متحده در ارتش ایران و «مگ»، گروه مشاورین کمکهای نظامی ایالات متحده در ایران بودند که در هم ادغام شده و سازمان دهی جدیدی را تشکیل دادند. علاوه بر آن هیات دیگر نظامی آمریکا در ژاندارمری ایران بنام "جنمیش" وجود داشت. چنانچه هیئت اخیر در ماه اوت 1942 شروع بکار کرده و وظیفه آن بنا به قرارداد منعقده آمده است که :

"... ارائه کمک و مشاوره آموزشی، اداری و فنی در تمام جنبه های نظامی است تا نوسازی و کارآئی نیروی زمینی، نیروی هوائی و دریائی ایران بهبود پیدا کند..." در مذاکرات جلسه 104 مورخ 21 مهر 1343 مجلس شورای ملی آرای ماخوذه را 136 رای اعلام که با 74 رای موافق و 61 رای مخالف لایحه به تصویب و به دولت ابلاغ شد.

واکنش جریان مجلس برای آمریکایی‌ها، دولت ایران و شخص شاه بسیار مصیبت بار و حاکی از خبرهایی در راه بود.

نخستین تحلیل از این جلسه از سوی سفارت آمریکا بعمل آمد که روز بعد از جلسه 22 مهرماه 1343 طی گزارش مبسوطی به واشنگتن مخابره شد که نتیجه کار را "اسف بار" خواندند و مدعی شدند عوامل موثر در این جریان اطمینان بیش از حد حسنعلی منصور به رای اعضای فراکسیون حزب ایران نوین، موضع دفاعی منصور در برابر مخالفین، عدم دریافت مخالفان از پیام شاه که خواستار تصویب بود، تصادف روز قبل اتومبیل یک کارمند آمریکایی که راننده یک تاکسی را مجروح کرده بود، عدم حضور مهندس ریاضی رئیس مجلس و حضور نائب رئیس (دکتر حسین خطیبی) که در تاکتیک‌های پارلمانی ناشی و در مهار بحث‌ها  ناتوان بود، عنوان کردند و مدعی شدند که در تصویب کاپیتولاسیون، شاه و منصور بهای سنگینی پرداخته‌اند که تا حد زیادی به بی کفایتی دولت در اداره  هر دو مجلس مربوط است.

جالب‌تر آنکه آمریکایی‌ها با زیرکی هرچه تمامتر به جای عنوان "کاپیتولاسیون" در متن لایحه از عنوان "وضعیت آمریکایی‌ها" نام برده بودند که با اضافات آن دقیقا علمای دینی، نخبگان  و روشنفکران جامعه منظور و مفهوم را به واقعیت درک کرده و اعتراضات خود را از همان روز تصویب نمایان کردند و انتشار مذاکرات در روزنامه های رسمی کشور و رسیدن آن به قم سر آغاز طوفانی عظیم شد.

آنچنانکه امام خمینی با مطالعه صورت مذاکرات و آگاهی از واقعیات امر‌، در مقابل این قانون ننگ آور خفت بار، عکس العملی سخت و محکم از خود نشان دادند و بی درنگ و بدون فوت وقت در روز چهارم آبان 1343 که سالروز تولد شاه هم بود، در جمع زیادی از مردم قم و سایر شهرها سخنرانی مثال زدنی و  مهمی را  ایراد کردند و مردم را از جزئیات توطئه پنهان آگاه ساختند و آن شعله‌ای که در دل مردم ایجاد کرد، شروع حرکت مبارزاتی آتی خوانده شد و صبح روز 13 آبان سال 1343 به تبعید امام خمینی به ترکیه انجامید و آبستن حوادث منجر به انقلاب سال 57 شد.

در پایان این مقال، اعتراف آمریکایی‌ها به خیانت بزرگ شاه در حق این ملت جای بسی تامل و تعمق دارد، آنچنانکه که در کتاب «شیر و عقاب» (صفحه 221-220) به نویسندگی جیمز بیل  آورده شده است: «این عمل ناشیانه و زشت، نشانه‌ای از رفتار خشن و احمقانه امپریالیست است ولی با این همه ما آنقدر فشار آوردیم تا به اجرا در آمد... مردم نسبت به این خبر واکنشی تلخ و خشم آگین از خود نشان دادند... فقط معدودی از پژوهشگران آمریکائی و ناظران امور دریافته بودند که آنچه واقع می‌شود در دراز مدت ، صورت پر اهمیتی خواهد گرفت... برخلاف قرارداد کاپیتولاسیون که بیشتر دربرگیرنده نظامیانی بود که در فراسوی دریاها خدمت می کردند ، در تنظیم نوع ایرانی آن بطور استثنائی به ایالات متحده اجازه داده شده بود تا در تمام موارد و در مورد تمام کارمندان (حتی غیر نظامی‌ها) تنها از حوزه قضائی خود (آمریکایی) استفاده کنند ، ولو اینکه افراد مسئول در آمریکا نخواهند این کار را انجام دهند... این شکل از قرارداد که بین ایران و آمریکا منعقد شده بود به استثناء مواردی از آن در آلمان غربی در هیچ یک از کشورهای دیگر سابقه نداشته و خصوصا به لحاظ کاربردی بسیار گسترده می‌کرد.»

انتهای پیام/