کالبد‌شکافی فرسایش خاک در ایران| فرسایش تشدیدی خاک در استان گلستان / بحرانی خزنده علیه امنیت غذایی
گروه استانها - فرسایش خاک از مرز هشدار و بحران گذشته اما انگار دست روی دست گذاشته شده تا همان بلایی که سر منابع آبی آمده این بار درباره خاک تکرار شود. آنطور که مسئولان گلستانی می‌گویند میزان فرسایش در این استان گاهی به ۳۵ تن در هکتار هم می‌رسد.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از گرگان، بحران‌های زیست محیطی تنها مربوط به خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌ها و پسروی آب دریای خزر و یا انقراض گونه‌های جانوری و گیاهی و حتی از بین رفتن جنگل‌ها خلاصه نمی‌شود. در سال‌های اخیر بحران زیست محیطی دیگری در نقاط مختلف کشورمان شدت یافته است؛ فرسایش! پدیده‌ای که هر روز بخشی از خاک ایران را نابود می‌کند و با اینکه گزارش‌های رسمی حاکی از فرسایش بیش از 2 میلیاردتنی در کشور است اما گوشه چشم هیچ مسئولی نمی‌لرزد و کسی برای مرگ خاک حتی مرثیه هم نمی‌خواند.
حتی در دولت‌ها نیز عزمی برای جلوگیری از نابودی و تخریب این منابع ارزشمند نیست، با اینکه معاونت آب و خاک در وزارت جهادکشاورزی وجود دارد اما اگر نگوییم 100 درصد اعتبارات این حوزه، اما می‌توان ادعا کنیم بخش زیادی از این اعتبارات در خصوص مدیریت و افزایش بهره‌وری منابع آبی مورد استفاده قرار می‌گیرد و اعتبار چندانی برای حفظ، احیا و افزایش حاصلخیزی خاک هزینه نمی‌شود.
هرچند در سال‌های اخیر اختصاص اعتبارات برای زهکشی و شوری‌زدایی از خاک‌های استان، اتفاق افتاده اما این فقط یک قدم در راه حفظ منابع خاک است.
به عقیده کارشناسان دلایل مختلفی برای تخریب منابع خاک وجود دارد که یکی از مهم ترین آن ها مسئله فرسایش بوده که هم منشأ انسانی و هم منشأ طبیعی دارد. پدیده‌ای که دیگر مرز هشدار و بحران را هم پشت سر گذاشته است اما انگار گوش مسئولان بدهکار نیست و منتظر هستند تا بلایی که بر سر منابع آبی آمده این بار در مورد خاک تکرار شود.
گلستان هم از این قاعده مستثنی نیست، آنطور که متولیان امر می‌گویند میزان فرسایش و از بین رفتن خاک در مناطق مختلف استان متغیر بوده اما آمار از فرسایش 5 تا 35 تنی در هکتار حکایت دارد.
عبدالرحیم لطفی، سرپرست اداره کل منابع طبیعی گلستان با بیان اینکه میزان فرسایش خاک از غرب به شرق و از جنوب به سمت جنوب استان متغیر است، اظهار داشت: میزان فرسایش از 5 تا 35 تن در هکتار متغیر بوده اما به طور متوسط در حوضه‌های آبخیز استان این میزان 15.8 تن در هکتار بوده که میزان قابل توجهی است.
وی مهم ترین دلایل فرسایش شدید خاک‌های استان را از بین رفتن پوشش گیاهی برشمرد و افزود: تخریب پوشش گیاهی در مناطق مختلف به ویژه در مراتع و شیوه‌های نادرست کشت محصول، خشکسالی‌های متعدد به همراه پدیده تغییر اقلیم و روند رو به رشد بیابان‌زایی دست به دست هم داده تا شرایط فعلی ایجاد شود. اگر مراتع استان که وسعتی بالغ بر 860 هزار هکتار دارد، مدیریت نشود و احیاء پوشش گیاهی آن صورت نگیرد، خسارت‌های جبران ناپذیری متوجه استان خواهد شد.
لطفی اراضی شیبدار و فرسایش خاک در این مناطق را یک تهدید جدی برای پایین دست برشمرد و بیان داشت: این اراضی در استان با وسعتی بالغ بر 120 هزار هکتار، به شدت در معرض خطر فرسایش قرار دارند و یکی از بزرگترین منابع تولید رسوب به شمار می‌روند. بارش‌های رگباری در مدت زمان کوتاه، خاک‌های منطقه را شسته و در پایین دست میزان خسارت‌ها را تشدید می‌کند.
وی معتقد است اگر قرار باشد اقداماتی را که برای حفظ منابع خاک نیاز است، اولویت بندی کنیم مهم‌ترین و شاید عاجل‌ترین اقدام احیاء و توسعه پوشش گیاهی در اراضی شیبدار و پس از آن مقابله با توسعه روند بیابان‌زایی باشد.
البته فرسایش مقوله‌ای چند وجهی است که علل مختلفی برای وقوع آن وجود دارد. بخشی از فرسایش بر اثر عوامل طبیعی به وجود می‌آید که در همه جای کشور با شدت و ضعف متفاوت اتفاق می‌افتد اما بخشی از این عوامل به فعالیت‌های انسانی بر می‌گردد. به ویژه در استانی مانند گلستان، فعالیت‌های انسانی به طور خاص در حوزه کشاورزی این فرآیند را تشدید کرده و امنیت غذایی را به مخاطره انداخته است.
محمدرضا عباسی، معاون بهبود تولیدات گیاهی جهادکشاورزی استان در این باره به نوع دیگری از فرسایش اشاره کرد و اظهار داشت: باتوجه به اینکه بیش از 650 هزار هکتار زمین زراعی در استان وجود دارد، یکی از چالش‌های جدی علاوه بر فرسایش آبی و بادی، پدیده فرسایش عمقی است که خاک استان را تهدید می‌کند.
وی افزود: در فرسایش عمقی لایه سطحی خاک به همراه مواد غذایی و مواد آلی موجود در آن، شسته شده و به عمق 30 تا 40 سانتی متری نفوذ پیدا می‌کند که پس از مدتی تبدیل به لایه ای سخت می‌شود و نتیجه آن کاهش رشد گیاه و در نهایت به خطر افتادن تولید پایدار است.
وی خاطرنشان کرد: برای مقابله با این نوع از فرسایش نیازمند تجهیزات مدرنی مانند تراکتورهای سنگین هستیم تا لایه شکنی اتفاق بیفتد که هزینه‌های زیادی در بر خواهد داشت. اما برای کاهش خسارت، راه‌های مقرون به صرفه‌تری هم وجود دارد که آن استفاده از گیاهانی با ریشه عمیق مانند پنبه است. علاوه براین برای کم کردن میزان فرسایش باید مدیریت بر اراضی شیبدار را که تهدیدی جدی به شمار می‌رود اصولی کرد. خاکبرداری از این اراضی باید به طور کامل متوقف و از گیاهانی که دوره رشد چند ساله دارند برای تثبیت خاک استفاده شود، در این بخش کارهایی از گذشته انجام شده اما نیازمند مدیریت بهتر و استمرار است.
یکی از اساتید دانشگاه نیز معتقد است روش های علمی که بتوانیم مقدار دقیق میزان فرسایش را تخمین بزنیم در استان وجود ندارد و این یک ضعف عمده است که نمی‌توان برای پایه اطلاعات درست برنامه ریزی کرد.
به گفته کیانی، در حال حاضر متوسط فرسایش در استان بین 15 تا 20 تن در هکتار اعلام می‌شود در حالیکه همین میزان هم در مقایسه با نرخ خاکزایی که سالانه یک تا دو تن در هکتار است، بسیار زیاد است.
وی وجود خاک‌های لسی را در پهنه وسیعی از استان یک مزیت برشمرد و افزود: ضخامت این خاک‌ها 50 تا 100 متر است و زمانی که لایه های سطحی دچار فرسایش می‌شوند، منابع در سطوح پایین‌تر داریم اما تا 80 درصد از حاصلخیزی خاک را از دست می دهیم.
وی ادامه داد: علائمی که وجود دارد مانند حجم بالای رسوبات در گرگانرود و هم چنین انباشت آن در پشت سدهای وشمگیر، گلستان و بوستان نشان می‌دهد که فرسایش خاک در استان دیگر از حد بحران نیز فراتر رفته است.
وی با بیان اینکه عوامل انسانی موجب تشدید میزان فرسایش خاک های استان شده است، گفت: با مدیریت نادرست و از بین بردن پوشش گیاهی موجب تشدید عمل فرسایش شده ایم. اراضی شیبدار در استان در معرض فرسایش شدید قرار دارد، با اینحال هنوز مدیریت درستی براین عرصه‌ها نداشته‌ایم و به ویژه در این مناطق خاک را بدون هیچ محافظی در معرض مستقیم بارش‌ها قرار داده‌ایم.
خاک بستر تولید پایدار به شمار می‌رود و نخستین و مهم‌ترین پیامد آن کاهش تولید و به خطر افتادن امنیت غذایی جامعه و معیشت بهره‌برداران است. شاید برای توجه به منابع خاک و اختصاص اعتبارات ویژه برای جلوگیری از تخریب، قاچاق، فرسایش و کاهش حاصلخیزی آن نیازمند ایجاد بخش مجزایی تحت عنوان معاونت خاک در وزارت جهادکشاورزی باشیم. از سوی دیگر شاید گسستگی و هم چنین پراکندگی مدیریت طبیعت بین چند دستگاه، مسبب این وضعیت بوده و باشد. سازمان جنگل‌ها زیر نظر وزارت جهادکشاورزی است که گاهی مأموریت‌های این دو در تناقض با یکدیگر است. مدیریت محیط زیست جای دیگری قرار دارد و تولی‌گری آب را وزارت نیرو بر عهده دارد. این پراکندگی مدیریت، نتیجه بهتری نخواهد داشت. مدیریت جامع بر منابع آب و خاک کشور شاید تنها راهکار برای حل پدیده خطرناکی مانند فرسایش و تخریب خاک باشد.
انتهای پیام/582/ش
