صحبت‌های قابل تأمل منتقد سینما و تلویزیون درباره آیین کهنِ نمایشی

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، شاهین شجره کهن، منتقد سینما و تلویزیون در برنامه "سریالیست" شبکه یک سیما، گفت: یک زاویه‌ای که می‌توانیم درباره آن صحبت کنیم گوناگونی فرهنگی است که در مقوله سوگواری ماه محرم و به ویژه روز عاشورا می‌بینیم. شاید در باکس دراماتیک به طور مستقیم همه جلوه‌های آن در تلویزیون و سینما قابل بازتاب نباشد. اما اینجا می‌بینیم که سینمای مستند این تنوع و گوناگونی را به خوبی ثبت کرده است. خیلی از فیلمسازهای بسیار شاخص ما در چهار یا پنج دهه گذشته چه قبل از انقلاب و به ویژه بعد از انقلاب سابقه کار در حوزه مستندهای بوم‌نگارانه، مردم‌شناسانه و کار در حوزه مستندهای عاشورایی را دارند.

او افزود: معروف‌ترین‌هایش فیلم "اربعین" ناصر تقوایی است که یک نمونه آموزشی است و در کلاس‌ها تدریس می‌شود. یک کار بی‌نظیر است. مستندهای متعددی داریم که مثل "کربلا جغرافیای تاریخ" که چندسال پیش چندین بار نمایش‌های موفق داشت. مستندهای تخصصی داریم. مستندهایی‌اند که فقط در مورد موضوع شعر و ادبیات مرثیه‌سرایی‌اند. در واقع فرهنگ بومی رنگارنگی که در استان‌ها، قومیت‌ها و در واقع اقلیم‌های مختلف کشورمان شکل و تنوع خیلی فوق‌العاده‌ای پیدا می‌کند. هرکدام از اینها یک مستند مشخصی یا حتی یک مجموعه مستند را پوشش داده است.

این منتقد بیان کرد: در فرم سوگواری چقدر تنوع وجود دارد. آیین‌هایی داریم. مثلاً در یک استان می‌بینیم نخل‌گردانی دارند. در جای دیگری به شکل خاصی در دستگاه خاصی سوگواری و مرثیه سرائی انجام می‌شود. خیلی از این آیین‌ها و سنت‌ها گره خورده در فرهنگ عامیانه و مردمی است. حتی محققان و پژوهشگران حرفه‌ای این حوزه که عمرشان را گذاشتند و کار کردند شاید نتوانند با قاطعیت بگویند که از کجا شروع شده است. از مردم هم که می‌پرسی می‌گویند ما تا یادمان می‌آیند این سنت و این شیوه عزاداری وجود داشته است.

شجره کهن تأکید کرد: تعزیه خود یک مقوله واقعاً جدّی است. بزرگانی مثل آقای بیضایی در این حوزه کار کرده‌اند. یک گونه نمایشی بسیار چندسویه است. هم ادبیات و هم بحث موسیقایی‌اش و الحانی که در آن به کار می‌رود.

کریمی در ادامه گفت: برخی از کارشناسان می‌گویند نباید بگوییم تعزیه در گونه‌های نمایشی ما قرار می‌گیرد. برخی هم می‌گویند گونه نمایشی است. چند عنصر نمایشی را دارد. اما نکته این است که اگر بخواهیم با چند عنصر صحنه، تماشاگر و بازیگر بخواهیم بسنجیم مسابقات فوتبال هم شاملش می‌شود چون هم صحنه دارد هم بازیگر و هم تماشاگر. اما در تعزیه می‌گویند ما به تعزیه می‌رویم تا عزاداری کنیم و تماشاگر نیستیم. این تعریفی است که 200 یا 300 سال پیش اروپایی‌ها برای تعزیه قائل شدند.

شجره کهن توضیح داد: این نکته جالبی است و بحث مفصلی برمی‌دارد. یکی از چیزهایی که از همه این نتیجه‌گیری‌ها مهمتر است این است که تعریف اینجا خیلی مهم نیست. شما در مورد هایکو چه می‌خواهید بگویید. هایکو یک‌گونه شعر است که نمی‌شود گفت آیا نثر است آیا شعر است. به نظرم در مورد تعزیه هم این‌قدر وجوه مختلف وجود دارد. به هرحال تعزیه هم یک مسیر طولانی را در دل تاریخ و در بین زندگی روزمره مردم طی کرده است. از مردم تأثیر گرفته است. این گوناگونی که در اقلیم‌های مختلف کشورمان وجود دارد. در نحوه سوگواری کردن و آیین‌هایی که خود مردم باعث و بانی و نگهدارنده‌اش‌اند. اگر مردم رهایش کرده بودند شاید فراموش شده بود. نه ردیف بودجه دارند و نه کسی بالای سرکار است. مردم‌اند که چراغش را روشن گذاشته‌اند. این روی تعزیه هم تأثیر گذاشته است.

 او در ادامه خاطرنشان کرد: در فرهنگ ژاپنی تئاتر کابوکی را داریم. یک عالم قواعد و فرمول‌های مختلف دارد. یا کمدی دلارته که همه خواندیم و می دانیم. یک ساختار ثابت دارد. 6 شخصیت مشخص با پوشش و نوع رفتار مشخص و ته قصه را هم همه می دانند. ولی در عین حال این گونه مثل یک گنج محافظت می شود. اتفاقا از خیلی جهات تئاتر کابوکی ژاپن یا کمدی دلارته ممکن است نسبت به تعزیه مختصرتر و تک وجهی تر باشد. اینجا با یک چیز گسترده تر و با سویه های مختلف سروکار داریم. موسیقی، شعر، حرکت، درام، موقعیت آرایی و میزانس و تراژدی را داریم. سال ها قبل از اینکه اصلا کسی بداند میزانسن چیست. خود به خود اتفاق افتاده است. یکی از نقاط اوج فرهنگی ما است که باید روی آن کار شود و حفظ شود.

شجره کهن گفت: نسخ قدیمی که وجود دارد. کسانی قبلاً بودند که به آنها معین البکا و ناظم البکا می‌گفتند اینها کسانی بودند که نوشته‌هایی داشتند. چقدر اینها شبیه طرح اجرا است و پیشرفتگی موضوع را نشان می‌دهد که ما در یک زمانه‌ای که اصلاً این حرفا موضوعیت پیدا نکرده است در مورد یک گونه مترقی حرف می‌زنیم.

انتهای پیام/