«معجزه آبخیزداری»|آبخوانداری و پخش سیلاب؛ اولین کارزار فناورانه ای که ایران توانست آمریکا را شکست دهد

به گزارش خبرگزاری تسنیم «پرونده معجزه آبخیزداری»؛ دانش آبخوانداری یا پخش سیلاب، بعد از انقلاب اسلامی توسط جهاد سازندگی در کشور طراحی و اجرا شد. یکی از افرادی که نقش بسیار موثری در تولید دانش آبخوانداری و معرفی آن به ایران و دنیا و گسترش آن داشته است، محمد تقی امانپور «عضو هیئت موسس جهاد سازندگی و مدیرعامل کنونی کانون جهادگران جهاد سازندگی» است. از جمله مسئولیت ها و فعالیت های محمد تقی امانپور می توان به عضویت در شورای مرکزی جهاد‌سازندگی، مؤسس «صنایع روستایی» جهاد سازندگی، معاون آموزش و تحقیقات وزارت جهاد سازندگی، مدیرعامل شرکت کالای نفت، تنها عضو غیرنظامی اتاق جنگ در طول دفاع مقدس، موسس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری  و ... اشاره کرد. وی اولین و آخرین و تنها معاون آموزش و تحقیقات وزارت جهادسازندگی طی 14 سال است. جهاد در بدو تأسیس مرکز تحقیقاتی نداشت؛ اما وقتی منحل شد 150 مؤسسه و مرکز آموزشی و تحقیقاتی ذیل جهاد در سراسر وجود داشت که حدود 10 هزار پروژه‌ی تحقیقات کاربردی را هدایت کرده؛ و 15 هزار نیروی متخصص و مدیر ارشد و برنامه‌ریز راهبردی تربیت کرده بود. با این سابقه درباره تاریخچه آبخوانداری و پخش سیلاب و نقش جهادسازندگی در گسترش این دانش و معرفی آن به دنیا، مصاحبه ای تفصیلی با ایشان داشتیم که مهمترین مواردی که وی در این مصاحبه بدان اشاره داشتند به شرح زیر می باشد:

• آبخوانداری مدل توسعه پایدار حوزه میان دست حوزه آبخیز است که در منطقه میان دست به علت وجود آبرفت ها و درشت دانه قدرت نفوذ آب باران به زمین بیشتر است.
• گربایگان فسا اولین تجربه موفقیت آمیز آبخوانداری و پخش سیلاب در ایران بود که توسط جهاد سازندگی و هدایت دکتر آهنگ کوثر در دهه 60 اجرا شد.
• اولین کارزاری که جمهوری اسلامی ایران در عرصه فناوری توانست، ایالات متحده آمریکا را شکست دهد، آبخوانداری بود.
• واژه آبخوانداری توسط جهاد سازندگی و پس از برگزاری موفقیت آمیز هشتمین کنفرانس جهانی سامانه های سطوح آبگیر باران در لغت نامه جهانی به نام ایران به ثبت رسید.
• 38 ایستگاه تحقیقاتی آموزشی و ترویجی آبخواندازی توسط جهاد سازندگی در دهه 70 تأسیس شد که این روند با انحلال جهاد سازندگی متوقف شد.
• بیش از 2000 مقاله علمی با موضوعات مختلف درباره ایستگاه های تحقیقاتی آبخوانداری در نشریات داخلی و خارجی منتشر شده است.
• 14 میلیون هکتار از اراضی ایران مستعد انجام عملیات آبخوانداری و پخش سیلاب است.

در اینجا نظر مخاطبان را به مصاحبه تفصیلی با دکتر محمدتقی امانپور جلب می نماییم.

تسنیم: آقای دکتر امانپور جنابعالی از افرادی هستید که زحمات فراوانی برای معرفی آبخیزداری به ویژه آبخوانداری در ایران کشیده اید و خودتان از صاحبنظران این عرصه هستید به عنوان فردی که بخوبی با تحولات آبخیزداری بعد از انقلاب اسلامی آشناست بفرمایید آبخوانداری چیست و چگونه در ایران شروع شد؟

محمد تقی امانپور: آبخوانداری مدل توسعه پایدار آبخیزداری در ناحیه میان دست حوزه های آبخیز است و مدل توسعه پایدار آبخیزداری در حوزه پایین دست بندسار بوده ولی در منطقه بالادست هنوز مدل خاصی وجود ندارد ولی پروژه های متعددی در این باره انجام شده است. آب و نزولات وقتی از حوزه بالادست حوزه آبخیز عبور می کند وارد منطقه ای می شود که آبرفتی و دارای سنگ های درشت دانه و جلگه است که می تواند آب را به راحتی در خود نفوذ دهد.

از همین پرونده بیشتر بخوانید:

 موضوع آبخوانداری در ایران با تأسیس مرکز آبخیزداری جهاد سازندگی آغاز شد. قبل از اینکه جهاد سازندگی، وزارتخانه بشود، در جهاد مرکزی به عنوان مرکز تحقیقات آب وجود داشت که ما این را در اوایل دهه 70 به مرکز تحقیقات آبخیزداری تغییر نام دادیم. وقتی که به اعضای مرکز آب گفتیم می خواهیم مرکز تحقیقات آبخیزداری راه بیندازیم، همه هیئت علمی و پژوهشگرانی که در مرکز بودند مخالفت کردند و گفتند آبخیزداری توهین به ماست و این را قبول نداریم. ولی ما چیزی نگفتیم و زمینه را برای انتقال آنان به وزارت نیرو فراهم کردیم و همه آنان به وزارت نیرو منقل شدند بجز یک نفر آقای امینی پوری که ایشان جانباز بود و به شوخی به او گفتم تو هم پا نداشتی و گرنه می رفتی. ولی او گفت من ماندم چون به شما اعتقاد و اعتماد دارم. بالاخره مرکز تحقیقات آبخیزداری در وزارت جهاد سازندگی با یک نفر آغاز شد و بسرعت نیرو جذب کرد. در سال 1372 یکی از محققین مرکز به نام آقای سیدجمال قدوسی نزد بنده آمد و گفت یکی از کنفرانس هایی مهمی که در سطح دنیا برگزار می شود کنفرانس جهانی سامانه های سطوح آبگیر باران است که هفتمین این همایش در چین برگزار می شود و اگر شما اجازه بدهید بتوانیم در این همایش شرکت کنیم و ما نیز زمینه اعزام وی و دو سه نفر دیگر را در این کنفرانس بین المللی فراهم کردیم.

 البته در همان زمان ما بررسی کردیم با توجه به فعالیت های خوبی که در  جهادسازندگی در دهه 60 انجام شده بود و با دستاوردهای مهمی که وجود داشت، این توانایی وجود داشت که هشتمین کنفرانس سامانه های سطوح آبگیر باران را در ایران برگزار کنیم و این دستاوردها را به دنیا عرضه کنیم. مهمترین رقیب نیز کشور ایالات متحده آمریکا بود. برای این کار نیاز به مصوبه هیئت دولت بود و من رفتم با مسئول دبیرخانه هیئت دولت آقای مسیح مهاجری صحبت کردم که چنین کنفرانس مهمی در سطح دنیا برگزار می شود و مهمترین رقیب نیز ایالات متحده آمریکا است و برای برگزاری نیاز به مجوز دولت داریم. آقای مهاجری نیز گفت شما بروید آمریکا را شکست دهید دولت مجوز برگزاری چنین کنفرانسی در ایران صادر خواهد کرد و ما رفتیم ایالات متحده آمریکا را شکست دادیم و قرار بر این شد هشتمین کنفرانس در جمهوری اسلامی ایران برگزار شود و این اولین عرصه و کارزاری فناورانه بعد انقلاب اسلامی بود که ما توانستیم ایالات متحده آمریکا را شکست دهیم.

تسنیم: چگونه موفق شدید آمریکا را شکست دهید و مجوز برگزاری هشتمین کنفرانس جهانی سامانه های سطوح آبگیر باران را دولت بگیرید؟

محمد تقی امانپور: ما در هفتمین کنفرانس دستاوردهایی اعلام کردیم که مجمع عمومی کنفرانس به اتفاق آراء رای به میزبانی ایران در هشتمین کنفرانس دادند و تنها مخالف نماینده آمریکا بود که بعد از شنیدن دستاوردها او هم موافقت خود را اعلام کرد و گفت دانش و علومی که محققان ایرانی بلد هستند ما نیز بلد نیستیم. بالاخره مصوب شد کنفرانس در ایران برگزار شود و ما نیز از سال 72 تا 74 روی این کنفرانس کار کردیم و 250 هزار نفر روز برای این کنفرانس وقت صرف شد. در این کنفرانس 100 نوآوری جدید وجود داشت. ما در هشتمین کنفرانس بین المللی سطوح آبگیر باران، توانستیم آبخوانداری را به دنیا معرفی کنیم و مهمترین دستاورد کنفرانس این بود که واژه آبخوانداری به اسم جمهوری اسلامی ایران در لغت نامه جهانی ثبت شد.

تسنیم: نحوه آشنایی جنابعالی با آبخوانداری چگونه بود و جهاد سازندگی چه نقشی در معرفی این دانش به ایران و دنیا داشت؟

محمد تقی امانپور:  بعد از انقلاب اسلامی پروژه های بسیاری در زمینه آب توسط جهاد سازندگی با رویکرد حل مشکلات آب روستاها انجام شد که یکی از مهمترین آنها طرح آبخوانداری و پخش سیلاب گربایگان فسا بود که مبدع این طرح دکتر آهنگ کوثر بود که در آمریکا درس خوانده بود. در اوایل دهه 70 مدیر کل تحقیقات وزارت جهاد سازندگی به بنده گفت در گربایگان استان فارس کار بسیار خوبی انجام شده است و برو حتما این طرح را ببین و منم سریع به آنجا رفتم و طرح را از نزدیک بازدید کردم و در آنجا دیدم انسان فرهیخته و دانشمندی به نام آقای دکتر سیدآهنگ کوثر در دل بیابان تمدن سازی کرده است و بیابان بی آب و علف را تبدیل به جنگل سرسبز کرده است. در آنجا دکتر کوثر به من توضیح داد که این منطقه شامل 4 تا روستا بوده است و آنان دارای 12 حلقه چاه بوده و حدود 300 هکتار از این چاه ها تغذیه می شدند ولی بعلت کمبود آب مردم و شوری آب و از بین رفتن زمین های کشاورزی مردم در حال مهاجرت از این روستاها بودند که با انجام این پروژه جلوی مهاجرت روستاییان گرفته شد.

در آن دیدار من به آقای دکتر کوثر قول دادم که این مدل را توسعه خواهم داد ولی او گفت خیلی ها آمدند و این وعده ها را داده اند و عملیاتی نشده است. من نیز جواب دادم این چیزی که شما می گویید یک قاعده است و هر قاعده استثنا دارد و من قول خواهم داد استثنای این قاعده باشم. بعد از اینکه به تهران آمدم پیگیری لازم انجام دادم و در اولین اقدام قرار شد ایستگاه تحقیقاتی گربایگان فسا تأسیس شود چون دکتر کوثر تا آن زمان با خانواده خود در کانکس در بیابان زندگی می کردند و در اقدامات بعدی قرار شد 38 ایستگاه تحقیقاتی آبخوانداری در سراسر کشور و با در نظر گرفتن شرایط آب و هوایی و اقلیم متفاوت تأسیس شود که این ایستگاه ها تا زمانی که وزارت جهاد سازندگی وجود داشت تأسیس شد که آخرین این ایستگاه ها نیز ایستگاه معصومیه (طغرود) قم بود. احداث ایستگاه آبخوانداری طغرود باعث شد مردمی که تا آن زمان هرساله با مشکل سیل مواجه باشند، دیگر معضل سیل در فصول بارندگی نداشته باشند.

تسنیم: آقای دکتر کوثر چگونه برای این طرح انتخاب شد؟

محمد تقی امانپور: بعد از انقلاب به خاطر مشکلات زیادی که برای مردم گربایگان فسا بخاطر کمبود آب ایجاد شده بود روستاییان و اهالی آنجا به جهاد سازندگی مراجعه می کنند که در این باره چاره اندیشی شود. بچه های جهاد سازندگی نیز که پیگیری حل مساله می شوند بعد از تحقیقات، آقای دکتر کوثر را در موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع که آن زمان زیرنظر وزارت کشاورزی بود شناسایی می کنند و او را از وزارت کشاورزی به جهاد سازندگی منتقل می کنند و در واقع این از ویژگی های مدیریت جهادی است که برای حل یک معضل فردی را از وزارتخانه و نهاد دیگری به نهاد دیگری منتقل می شود.

تسنیم: احداث ایستگاه آبخوانداری در گربایگان فسا چه دستاوردهایی به دنبال داشت که زمینه برگزاری هشتمین کنفرانس بین المللی سامانه های سطوح آبگیر باران در ایران فراهم شود؟

محمد تقی امانپور: احداث ایستگاه آبخوانداری باعث شده است چاه های این منطقه که حدود 10-12 حلقه چاه بود و عمده آن نیز شور شده بود و قابلیت استفاده را نداشت، آبدهی آن افزایش یابد و سطح آب چاه ها افزایش پیدا کند و همچنین تعداد این چاه ها نیز حدود 140  چاه افزایش یابد و شاید الان به حدود 200 حلقه چاه رسیده باشد و مردم آنجا توانستند زمین های فراوانی را زیر کشت ببرند و این پروژه باعث شد مهاجرت مردم روستا به شهرها متوقف شود و حتی افرادی نیز که به شهرها رفته بودند به روستاهای خود برگردند و به تولید کشاورزی روی بیاورند. در این ایستگاه 2500 هکتار عملیات پخش سیلاب انجام شد و تا حدود 5000 هکتار در پایین دست حوزه تحت پوشش این ایستگاه قرار گرفت و زمین های کشاورزی در این اراضی ایجاد و توسعه یافت. ما در مرکز تحقیقات آبخیزداری که بعدها به پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری تغییرنام داد متکی به تجربه گربایگان، مطالعه جامع سرزمینی را آغاز کردیم و 14 میلیون هکتار آبرفت درشت دانه برای انجام عملیات آبخوانداری و پخش سیلاب شناسایی کردیم. از این 14 میلیون هکتار، 200 هزار هکتار را گزینش کردیم تا در نقاط مختلف و با اقلیم های مختلف عملیات آبخوانداری در قالب 38 ایستگاه انجام شود. البته هم اکنون این ایستگاه ها توانسته است 64 هزار هکتار را تحت پوشش قرار دهد. نکته جالب اینکه تاکنون بیش از 2 هزار مقاله درباره فعالیت این ایستگاه ها توسط نشریات معتبر ایران و دنیا به چاپ رسیده است و در این سال ها پژوهشگران فراوانی از اقصی نقاط دنیا از  ایستگاه گربایگان بازدید کرده اند و مقالات علمی متعددی توسط آنها با موضوع ایستگان تحقیقاتی گربایگان منتشر شده است.

تسنیم: هزینه های ساخت این 38 ایستگاه آبخوانداری چقدر بود و چگونه تأمین شد؟

محمد تقی امانپور: هزینه های ساخت این 38 ایستگاه نیز به وسیله 100 میلیون دلاری که بعد از برگزاری موفقیت آمیز کنفرانس بین المللی سامانه های سطوح آبگیر باران توسط دولت اختصاص یافت، تأمین شد که متاسفانه توسعه آبخیزداری و آبخوانداری با انحلال جهاد سازندگی در سال 1380  متوقف شد.

تسنیم: بعد از احداث ایستگاه های تحقیقاتی آبخوانداری، آیا برنامه ای برای توسعه آبخیزداری و آبخوانداری داشتید؟

محمد تقی امانپور: بله برنامه این بود که آبخیزداری را به مدل توسعه پایدار ملی تبدیل کنیم و منطقه ای که برای این امر انتخاب شد بم و منطقه آب باریک در استان کرمان بود که قرار بر این بود 100 هزار هکتار تحت پوشش برنامه های آبخیزداری واقع شود و جایکای ژاپن نیز با اختصاص 100 میلیون دلار موافقت کرده بود ولی بخاطر دلایلی این پروژه تعطیل شد. قرار بر این بود در این منطقه مدل توسعه  پایدار روستایی ایجاد شود و در این راستا 20 هزار هکتار تحت پوشش پخش سیلاب قرار می گرفت، 20 هزار هکتار زراعت و 60 هزار هکتار باقیمانده برای سکونت ها، تأسیسات و غیره اختصاص داده می شد. البته قرار بود که برای هر کدام از ایستگاه ها مدل خاص آن منطقه ناظر به نیازهای منطقه طراحی شود مثلا برای زنجان مدل توسعه پایدار زیست محیطی مبتنی بر آبخیزداری طراحی شود که این مساله با انحلال جهاد سازندگی در سال 1380 تعطیل شد. از برنامه های دیگر نیز ساماندهی حوزه پایین دست بود که در نظر داشتیم با تشکیل شرکت تعاونی، عملیات آبخوانداری و پخش سیلاب را به این تعاونی ها واگذار کنیم و کل مدیریت بهره برداری، کنترل و نظارت را به اعضای این تعاونی واگذار کنیم و بگوییم خودتان این سفره را مدیریت کنید و از وزارت نیرو نیز بخواهیم که اگر بنابر استانداردهای لازم سطح آب سفره بالا رفت مجوز حفر چاه های جدید و افزایش سطح زیر کشت را بدهد و بعد هم منطقه بالادست را هم با مشارکت مردم مدیریت کنیم و مدیریت این مناطق را به خود مردم واگذار نماییم.

گفتگو از: مهدی عرفانیان

انتهای پیام/