تور ایرانی وارد سیستم پدافند هوایی کشور شد/ «دزفول» دروازه ورود ایران به حوزه موشکی پرتاب سرد

گروه دفاعی خبرگزاری تسنیم ـ در دومین روز رزمایش مشترک مدافعان آسمان ولایت 1400 برای اولین بار تصاویری از سامانه پدافند هوایی موشکی برد کوتاه دزفول منتشر شد. این سامانه را می‌توان نمونه ایرانی سامانه روسی تور‌ـ‌ام‌ـ1 دانست.

پدافند هوایی کوتاه‌برد موشکی یکی از مهمترین حلقه‌های دفاعی هر هدف مهم و حیاتی است، در واقع این لایه را می‌توان آخرین حلقه دفاعی با ضریب اطمینان بالا در نظر گرفت. قابلیت واکنش سریع، امکان تحرک، برد موشکی مناسب و امکان درگیری همزمان با چند هدف، مفاهیمی است که در سامانه‌های مدرن پدافند موشکی بردکوتاه ساخته‌شده در دنیا به چشم می‌خورد. در برخی از گونه‌های این سامانه‌های پدافندی استفاده ترکیبی از توپخانه و موشک مشاهده می‌شود.

سامانه موشکی برد کوتاه تور‌ـ‌ام‌ـ‌1 که در طول نیمه دوم سال 1385 به کشور وارد شد یکی از پیشرفته‌ترین خریدهای نظامی ایران در دهه 1380 به‌شمار می‌رفت. این سامانه تقریباً تمامی مشخصات مطلوب سامانه‌های بردکوتاه مدرن را تا حدود زیادی داشت، ازاین‌رو یکی از گزینه‌های مستعد برای ساخت نمونه داخلی آن در ایران به‌شمار می‌رفت.
طبق برخی اطلاعات، باز کردن اجزای سامانه تور‌ـ‌ام‌ـ‌1 برای بررسی و تلاش برای ساخت نمونه داخلی آن در همان دوران و در زمان حیات شهید طهرانی مقدم و حضور ایشان در جهاد خودکفایی کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی شروع شد.

سامانه‌های تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 در یکی از رزمایش‌های دهه 1380

تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 سامانه دفاع هوایی کوتاهبرد، ارتفاع پایین و تمام‌متحرک است. این سامانه برای درگیری مؤثر با انواع اهداف هوایی از جمله هواپیماهای بال‌ثابت و بالگردهای سرنشین‌دار و بی‌سرنشین، موشک‌های کروز و حتی بمب‌ها و موشک‌های رهاشده از هواپیماها در تمام شرایط آب‌وهوایی ساخته شده است. بهره‌گیری از رایانه کنترل آتش و سامانه‌های دیجیتال و استقرار موشک‌ها به‌صورت عمودی باعث کاهش زمان واکنش سامانه شده است.

در تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 برای خروج موشک‌ها از پرتابگر از روش پرتاب سرد بهره‌گیری شده است و این سامانه ظرف چند ثانیه پس از اولین شلیک آماده شلیک به هدف بعدی می‌شود. موشک‌ها به‌صورت عمودی در داخل پرتابگر جای گرفته‌اند که سبب کاهش حجم مورد نیاز برای استقرار 8 موشک می‌شود. پس از پرتاب عمودی موشک و با ارتفاع گرفتن موشک از پرتابگر، موتورهای راکتی کوچک (تراستر) در نزدیکی دماغه موشک فعال می‌شود و موشک را در جهت هدف قرار می‌دهد و در همین لحظه موتور اصلی سوخت جامد روشن می‌شود.

 مراحل شلیک موشک از سامانه تور‌ـ‌ام‌ـ‌2 (این فرایند مشابه تور‌ـ‌ام‌ـ‌1 است)

وجود هر دو رادار کشف و ردگیری روی خودروی پرتابگر، 8 موشک آماده شلیک، پرتاب به‌صورت عمودی، چابکی و مانورپذیری بالای موشک، برد کشف و ردگیری راداری به‌ترتیب 27 و 20 کیلومتر، شناسایی و تفکیک همزمان 48 هدف، ردگیری مسیر 10 هدف و شلیک همزمان به 2 هدف از قابلیت‌های سامانه موشکی تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 است. کل مجموعه روی یک خودروی زره‌پوش و شنی‌دار مستقر می‌شود و قابلیت آماده به کار شدن از لحظه توقف در کمتر از 5 دقیقه را دارد. این خودرو خصوصیات حرکتی بسیار خوبی در زمین‌های دارای عارضه و ناهموار دشت‌ها و بیابان را دارد.

رادار کشف در سامانه تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 از نوع پالس داپلر با آنتن سهموی و رادار ردگیری از نوع آرایه فازی است که مقاومت بالایی نیز در شرایط جنگ الکترونیک دشمن دارد. یک سامانه جانبی الکترواپتیک نیز در تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 تعبیه شده است که امکان درگیری با یک هدف را در صورتی که سامانه‌های راداری دچار مشکل شوند فراهم می‌کند. این سامانه به‌طور استاندارد فقط قابلیت کار در روشنایی روز را داشت. در رزمایش پدافند هوایی سال 1399 مشخص شد نیروی هوافضا با نصب یک دوربین اپتیکی حرارتی جدید با قابلیت عملکرد در تمام ساعات شبانه‌روز و شرایط جوّی مختلف به‌جای دوربین قدیمی سامانه تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 ایراد فوق را رفع نموده است، بنابراین در سامانه دزفول هم احتمالاً از یک سامانه اپتیکی مشابه باید استفاده شده باشد.

ردیاب اپتیکی روی سامانه موشکی تور‌ـ‌ام‌ـ‌1

تور‌ـ‌ام‌ـ‌1 بهبودیافته با اپتیک جدید در رزمایش سال 1399

وجود سامانه‌های راداری برای هر پرتابگر باعث کاهش احتمال اشباع توسط جنگ الکترونیک دشمن و نیز عدم از کار افتادن کل آتشبار (متشکل از چند سامانه تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1) درصورت هدف قرار گرفتن یکی از رادارها در قیاس با سامانه‌هایی که یک رادار به چند پرتابگر اختصاص دارد می‌شود. ویژگی‌های راداری سامانه و نیز استفاده از سامانه‌های غیرفعال اپتیکی نیز باعث پدید آمدن توانایی فوق‌العاده‌ای در تحمل شرایط جنگ الکترونیک و پایداری بسیار بالای سامانه در محیط نبرد شده است. این سامانه در زمان کمتر از دو دقیقه به آمادگی عملیاتی کامل می‌رسد و در کمتر از 6 ثانیه موشک خود را شلیک می‌نماید.

موشک 3.5متری این سامانه 167 کیلوگرم جرم دارد که 14.8 کیلوگرم آن را سر جنگی تشکیل می‌دهد. بیشینه سرعت موشک 850 متر بر ثانیه (حدود 2.8 برابر سرعت صوت یا 2.8 ماخ) است و توانایی درگیری با اهدافی با سرعت 700 متر بر ثانیه (بیش از 2 ماخ در ارتفاع پایین) را دارد. موشک توانمند این سامانه توانایی مانور تا 30 برابر شتاب گرانش (g) را دارد اما اگر این مانورپذیری سنگین موشک نیز کافی نبود، فیوز مجاورتی عمل و با انفجار سر جنگی هدف را نابود خواهد کرد.

احتمال اصابت موشک به هدف برای سامانه تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 در حدود 92 تا 95 درصد مقابل هواپیماها، 80 تا 96 درصد برابر بالگردها، 60 تا 90 درصد برای موشک‌های کروز، 70 تا 90 درصد در رویارویی با بمب‌ها و موشک‌های هدایت‌شونده و 90 درصد در مقابله با هواگردهای بدون سرنشین است. به‌طور معمول حد پایین این احتمال‌ها با شلیک یک موشک و حد بالای آنها با شلیک دو موشک به یک هدف حاصل می‌شود. کمینه برد موشک حدود 100 متر و کمینه ارتفاع درگیری نیز 10 متر است که باید گفت عملاً هر هدفی که در حال پرواز پایدار باشد از تیررس تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 در امان نخواهد بود. بیشترین ارتفاع هدف قابل درگیری برای این سامانه 6000 متر در نمونه روسی است.

لحظه اولیه خروج موشک از سامانه به‌روش پرتاب سرد

خودروی پرتابگر موشک در این سامانه حدود 37 تن وزن، 500 کیلومتر برد و 65 کیلومتر بر ساعت سرعت دارد و حفاظت کامل NBC (هسته‌ای، میکروبی و شیمیایی) برای سه خدمه آن فراهم است.

مجموع این ویژگی‌ها و سایر نکات فنی سامانه باعث شده بود که تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 گزینه مناسبی برای دفاع لایه آخر از تأسیسات و اماکن مهم باشد. آزمایش عملی درگیری با مهمات رهاشده از هواپیما با این سامانه در رزمایش‌های داخلی نیز گواه دیگری بر امکان استفاده از حداکثر قابلیت‌های تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 در ایران بود. انهدام یک پهپاد کوچک هرمس اسرائیلی که از خاک جمهوری آذربایجان بلند شده و در حال نزدیک شدن به مناطق حساس نطنز و تأسیسات هسته‌ای بود در یکم شهریور ماه سال 1393 توسط همین این سامانه صورت گرفت.

رادار چرخان کشف هدف و متعلقات آن روی سامانه تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1

اولین نشانه‌ها از تمایل سپاه به تسلط بر فناوری‌های تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 با خبر افزایش سقف ارتفاع قابل درگیری با این سامانه مشاهده شد. متخصصان سپاه به‌کمک همرزمان خود در وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح موفق به برداشتن محدودیت ارتفاع قابل درگیری توسط موشک سامانه تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 شدند که خبر آن در سال 1388 اعلام شد، به این ترتیب این سامانه قابلیت درگیری با اهدافی با ارتفاع پروازی 35000 پا معادل حدود 10.5 کیلومتر را به‌جای 6 کیلومتر اولیه (در بردهای متناسب با انرژی موشک) پیدا کرد.

دومین تغییر در سامانه تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 در اختیار ایران، اضافه شدن یک آنتن مربعی‌شکل به این سامانه بود که در رژه‌های نیروهای مسلح و نمایشگاه‌های دفاعی داخلی چندین بار مشاهده شد. از ماهیت کارکرد این آنتن خبری منتشر نشد اما هرچه بود نشان از یک حرکت رو به جلوی دیگر توسط متخصصان ایرانی برای افزایش قابلیت‌های این سامانه بود.

سامانه تور‌ـ‌ام‌ـ‌1 بهسازی‌شده در ایران؛ آنتن مربعی‌کوچک کنار آنتن ردگیری اصلی و بالای سامانه‌های اپتیکی قابل مشاهده است

کمی بعد از خرید تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 توسط ایران برای اولین بار سامانه تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌2 توسط روسها در نمایشگاه‌های دفاعی این کشور رونمایی شد. از جمله تغییرات این سامانه نسبت به نسل قبلی، افزایش قابلیت درگیری با 4 هدف به‌جای 2 هدف، بهبودهای مختلف در سامانه‌های راداری از جمله استفاده از آنتن‌های پیشرفته‌تر با برد بیشتر و همچنین قابلیت شلیک در حال حرکت توسط گونه‌هایی از این سامانه بود.

سامانه تور‌ـ‌ام‌ـ‌2 در نمایشگاه ماکس روسیه در سال 1386

در سامانه تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 رادار قابلیت اکتساب هدف در حال حرکت خودرو را دارد اما برای شلیک موشک نیاز به توقف حرکت داشت اما بر اساس مشخصات اعلام‌شده از تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌2 این محدودیت در این نمونه برطرف شده است و موشک بدون نیاز به توقف حرکت پرتابگر قابل شلیک است. به‌واسطه همین قابلیت، نیاز به استقرار کامل سامانه و سپس شروع به فرایند کشف و ردیابی و ردگیری اهداف از بین رفت و در واقع سامانه‌های تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 و خصوصاً نمونه تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌2 به‌طور کامل یک پدافند متحرک و هشیار در لحظه را در واقعیت به نمایش گذاشتند.

مراحل شلیک موشک از سامانه تور‌ـ‌ام‌ـ‌2 (فرایند مشابه تور‌ـ‌ام‌ـ‌1 است)

جنگ تحمیلی تروریست‌ها علیه سوریه و نیز نبردهای لیبی و قره‌باغ نشان داد که سامانه‌های پدافند هوایی بردکوتاه به همان اندازه که در دفاع از اهداف حیاتی و متمرکز حائز اهمیت هستند، خود نیز در معرض تهاجم دشمن قرار دارند، کاری که موشک‌ها و پهپادهای مهاجم رژیم صهیونیستی در چند نوبت انجام دادند، یعنی مستقیماً به سامانه‌های پدافند هوایی خصوصاً سامانه پنتسر‌ـ‌اس‌ـ‌1 و تور روسی که در مقاطعی از جنگ تحمیلی سوریه درخشش‌هایی خیره‌کننده داشتند حمله کردند.

یک راه برای کاهش آسیب‌پذیری سامانه‌های پدافندی، جابه‌جا کردن آنها در اطراف هدف به‌صورت مستمر است تا در صورت شناسایی شدن محل استقرار فعلی سامانه، با تغییر موضع، مجدداً مکان دقیق سامانه برای مهاجمین ناشناخته شود.

فرمانده نیروی هوافضای سپاه در سال 1398 از در دست ساخت بودن سامانه پدافند هوایی که قابلیت شلیک در حال حرکت را دارد خبر داده بود. در صورتی که دزفول مشاهده‌شده در رزمایش پدافند هوایی 1400 همان سامانه مورد نظر سردار حاجی‌زاده باشد بنابراین دزفول از تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 پیشرفته‌تر است و از نظر قابلیت شلیک در حال حرکت در تراز سامانه تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌2 قرار می‌گیرد.

در توضیح میزان ارزش قابلیت شلیک در حال حرکت باید گفت هر بار جابه‌جا کردن سامانه باعث خارج شدن آن از چرخه دفاعی و افزایش آسیب‌پذیری منطقه تحت پوشش تا زمان استقرار در مکان جدید می‌شود. راهکار اولیه برای رفع این مشکل، افزایش تعداد سامانه‌های پدافندی است که خود مشکلاتی خصوصاً با بودجه‌های محدود به‌همراه دارد. وجود قابلیت درگیری با اهداف در حین حرکت در یک سامانه پدافند هوایی، همین پنجره زمانی نقل و انتقال سامانه را برای تهاجم مؤثر دشمن از وی می‌گیرد و باعث حفظ پوشش پدافندی در اطراف محوطه مدنظر می‌شود و راهکار مؤثرتری به‌جای افزایش تعداد سامانه‌های پدافندی در یک منطقه است.

تصویری از شلیک سامانه دزفول در رزمایش پدافند هوایی 1400

نکته مهم این است که سطح توانمندی سامانه پدافندی در حال سکون و حرکت نباید تفاوت خاصی داشته باشد زیرا در این صورت باز هم احتمال موفقیت دشمن در زمان جابه‌جایی سامانه‌ها افزایش می‌یابد. علاوه بر لحاظ کردن نکات فنی متعدد در طراحی بخش‌های مختلف سامانه خصوصاً آنتن رادار و متعلقات مربوط به چرخش آن، در نرم‌افزارهای محاسباتی نیز باید پارامترهای مربوط به حرکت خودرو و در واقع حرکت آنتن رادار دیده شود که پیچیدگی‌های خاص خود را دارد، به‌علاوه موشک سامانه نیز باید امکان شلیک در حال حرکت را داشته باشد که بیشتر نیازمند اصلاحاتی در نرم‌افزارها و برخی حسگرهای داخلی آن است. می‌توان گفت سامانه پدافند هوایی با قابلیت شلیک در حال حرکت، عملاً از نظر سطح فناوری مشابه یک سامانه دریاپایه است که در حین حرکت شناور توان شلیک دارد.

به‌مدد این قابلیت، سامانه پدافند هوایی بردکوتاه جدید نیروی هوافضای سپاه، می‌تواند بدون نیاز به خاموش کردن رادار و سامانه‌های مربوطه، جمع‌کردن آنتن‌های رادار برای ایجاد امکان حرکت دادن سامانه و سپس اجرای معکوس همین فرایند در نقطه استقرار جدید، اقدام به حرکت‌های مستمر در اطراف نقطه تحت پوشش کند و گام مؤثری در اجرای صحیح پدافند غیرعامل برای دفاع از خود سامانه پدافندی در برابر هجوم دشمن بردارد، به‌علاوه دستیابی به این فناوری به‌معنی امکان استقرار چنین سامانه‌ای روی شناورهای رزمی نیروهای مسلح کشور است که با وجود روحیه تعاون و همکاری بین نیروها به‌سرعت در شناورهای رزمی نیروی دریایی راهبردی ارتش نیز با توجه به میزان فضای در دسترس شناورهای فعلی و لحاظ کردن در طراحی شناورهای جدید قابل گسترش است.

در جریان رونمایی از سامانه کنترل و فرماندهی تسلیحات پدافند هوایی بردکوتاه در شهریور 1400 اطلاعاتی از سامانه دزفول منتشر شد که شامل برد 12 کیلومتر و ارتفاع درگیری استاندارد 6000 متر بود. این مشخصات نشان می‌دهد که احتمالاً موشک سامانه دزفول همتراز با موشک سامانه است، ضمن اینکه قابلیت درگیری با هدف در 10هزارمتری در فواصل نزدیک که قبلاً توسط سپاه آزمایش شده بود احتمالاً در دزفول هم وجود دارد.

این‌که سامانه دزفول چه قابلیت‌های برتر احتمالی نسبت به تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 دارد مشخص نیست اما افزایش تعداد هدف قابل درگیری همزمان با توجه به پیشرفت‌های فنی کشور در زمینه رادار و پردازش می‌تواند رخ داده باشد. تعداد موشک نصب‌شده روی سامانه دزفول از تصاویر منتشرشده به‌نظر می‌رسد همان 8 عدد مشابه تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 باشد.

با توجه به اینکه بسیاری از مناطق کشور دارای جاده‌هایی است که برای عبور کامیونهای نظامی حداقل کیفیت لازم را دارند در نتیجه استقرار سامانه دزفول روی کامیون انتخاب مناسبی برای شرایط ایران بوده است. البته کامیون مذکور قابلیت‌های آف‌رود مناسبی هم دارد اما مزیت مهم حرکت بدون نیاز به استقرار روی یک تریلر که در خودروهای شنی‌دار مورد نیاز است قابلیت تحرک بالاتری را هم به دزفول در جابه‌جایی‌های سریع می‌دهد.

متخصصان کشورمان در نیروی هوافضای سپاه با ساخت بومی سامانه کارآمد تور‌ـ‌‌ام‌ـ‌1 امکان تولید انبوه آن برای رفع نیاز گسترده امروز را فراهم کرده‌اند. این نیاز علاوه بر دفاع پرحجم از تأسیسات نظامی، صنعتی و نقاط حساس شامل دفاع از سامانه‌های پدافند هوایی و رادارهای راهبردی و استقراری نیز هست که به‌لطف خودکفایی صنعت دفاعی کشور از کمیت بالایی برخوردار هستند.

انتهای پیام/+