دانش حدیث | نقش آل‌بویه در شکل‌گیری مهم‌ترین آثار حدیثی شیعه
کارشناس علوم حدیث ضمن اشاره به مهم‌ترین تحولات قبل و پس از عصر غیبت امام عصر عجل‌الله تعالی فرجه، از نقش آل‌بویه در شکل‌گیری مهم‌ترین آثار حدیثی شیعه سخن گفت.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، سلسله‌نشست‌های دانش حدیث به‌همت مجموعه دینی فرهنگی «خوان کرم» با ارائه دکتر مجید فروزانمهر دکترای تخصصی نهج‌البلاغه به‌صورت مجازی بین علاقه‌مندان این رشته در سراسر کشور برگزار شد. هدف از برگزاری این دوره، آشنایی با مقدمات دانش حدیث بین عموم علاقه‌مندان است.
فروزانمهر در پنجمین نشست این دوره از کلاس دانش حدیث با اشاره به وضعیت حدیثی در دوران قبل و پس از غیبت صغری گفت: خداوند شرایط قرن 4 و 5 را به گونه‌ای رقم می‌زند که غیبت صغرا و ابتدای غیبت کبری دوران اوج، رشد و شکوفایی حدیث باشد. برخی موضوعاتی که خداوند راه آن را باز کرد، در ادامه بررسی می‌کنیم. در زمان بنی‌عباس، دولت آل بویه به قدرت می‌رسند. آغاز حکومت آنها سال 321 هجری قمری و پایان آن بنا بر قول صحیح سال 448 هجری بود؛ لذا دوران حکومت ایشان 120 سال ادامه داشت و هفده تن از آن خاندان به حکومت رسیدند. در دولت آل‌بویه، اقشار فرهنگی و علمی جایگاهی ممتاز داشتند و به طور کلی دانشمندان ــ به ویژه دانشمندانی که تخصص آنان کاربرد علمی داشت ــ مورد تشویق آل بویه قرار می‌گرفتند. مرحوم شیخ مفید در دولت آل بویه، با عظمت و کرامت بود و عضد الدوله بارها به زیارت وی رفت و شیخ صدوق که با دعوت رکن‌الدوله به ری آمد.
وی افزود: سید رضی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان شیعی آن زمان، به فرمان بهاء الدوله دیلمی به عنوان نقیب علویان عراق و قاضی القضات حکومت آل بویه منصوب شد. همچنین می‌توان از علمای برجسته‌ی چون سید مرتضی، شیخ طوسی و ابن جُنید اسکافی نام برد که با دولت آل بویه همکاری داشتند. به جز علمای علوم دینی، دانشمندان علوم دیگر و نیز پزشکان نیز مورد حمایت آل بویه بودند. کتابخانه‌های شیراز، ری و اصفهان نیز که به وسیله دولتمردان آل بویه بنا شدند، تحسین جهانیان را برانگیختند. مشهور است که ابن سینا نزد شمس‌الدوله جایگاه و مقامی عالی، در حد یک وزیر داشت.
فروزانمهر در توضیح گونه‌شناسی نگارش حدیث در قرن 4 و 5 گفت: علما از فضای مناسبی که خداوند مهیا کرده بود و توسط حکومت آل بویه گسترش داده شده بود، بهترین استفاده را کردند. در این سال‌ها در موضوعات گوناگون و با سبک‌های مختلف، کتابهای حدیثی معتبر و ارزشمندی تألیف یافتند؛ که از جمله آنها کتب اربعه بود که عبارتند از: کتاب الکافی نوشته شیخ کلینی، من لا یحضره الفقیه اثر شیخ صدوق، تهذیب و استبصار که هر دوی آنها توسط شیخ طوسی نگارش یافتند. به این کتب، جوامع حدیثی هم اطلاق می‌شود، چرا که جامعِ مباحث اصولی و فقهی و اخلاقی هستند. مؤلفان این آثار با عنوان «محمّدون ثلاث» شهرت یافتند؛ چرا که نام کوچک هر سه بزرگوار، محمد بود؛ محمد بن یعقوب کلینی، محمد بن علی مشهور به صدوق و محمد بن حسن مشهور به شیخ طوسی.
این کارشناس علوم حدیث افزود: کتابهای رجالی ما در این دوران تنظیم شد. رجال شیخ طوسی، رجال ابن‌غضائری و الفهرست نجاشی از جمله مشهورترین آنهاست. در کتابهای «الفهرست»، با معرفی اصحاب ائمه علیهم‌السلام، نام کتابهای ایشان را می‌آورد و فهرستی از مکتوبات شیعه را نشان می‌دهد که نمونه مناسبی از پیوستگی نگارش احادیث در میان شیعیان است. کتابهای مربوط به غیبت امام عصر عجل‌الله تعالی فرجه از گونه‌های دیگر حدیثی در قرون 4 و 5 هستند. با وجود تمام زمینه‌سازی‌ها و شفافیت‌هایی که اهل بیت علیهم‌السلام در خصوص غیبت امام عصر داشتند، اما پس از غیبت کبری، پرسش‌ها و شبهات فراوانی برای جامعه رخ داد که این مسأله، علمای شیعه را وا داشت تا در پاسخ به این شبهات مطرح شده، کتاب‌هایی را تألیف کنند که مفادشان، شامل احادیث رسول الله صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم‌السلام در زمینه امر غیبت بود. کتابهای الغیبة شیخ مفید، الغیبة شیخ طوسی، الغیبة شیخ نعمانی و کمال‌الدین شیخ صدوق جزو این مواردند.
فروزانمهر ادامه داد: در این دوران شاهد گونه‌ای دیگر از آثار حدیثی با عنوان تفاسیر روایی هستیم؛ یعنی احادیثی که در توضیح و تفسیر آیات قرآن هستند. تفسیر العیّاشی، تفسیر القُمی، تفسیر فُرات کوفی و التِبْیان شیخ طوسی از جمله تفاسیر روایی هستند. همچنین مُسندنویسی در این دوران رواج یافت. در این شیوه, احادیث نقل‌شده از یک راوی یا یکی از اهل بیت علیهم‌السلام در کنار هم گردآوری می‌شوند و موضوع احادیث, نقشی در ترتیب آنها ندارد. کتاب نهج البلاغه سید رضی و عیون اخبار الرضا علیه‌السلام شیخ صدوق دو نمونه از مسندهای ما هستند.
وی ادعیه‌نویسی و تاریخ‌نویسی را از جمله تلاش‌های حدیثی قرن‌های 4 و 5 معرفی کرد و گفت: شیعی بودن بسیاری از دولت‌های این دوران، سفرهای زیارتی دولتمردان به حرم‌های امامان و رسیدگی‌های مالی آنان به این مکان‌ها و آزادی سفر به این حرم‌ها، افزایش شمار زائران و دفعات سفر زیارتی آنان را در پی داشت. این امر نیاز بیشتر به نگاشته‌های دعایی و زیارتی را نمایان می‌کرد که به تبع آن, باعث رونق نگارش در این موضوعات می‌شد. کتابهای کامل الزیارات اثر ابن قولویه قمی، المزار اثر شیخ مفید و مصباح المتهجّد اثر شیخ طوسی از جمله آثار دعا و زیارتی شیعه است. از دیگر سو نیاز به بررسی زندگانی اهل بیت علیهم‌السلام و شناخت دقیق سرگذشت ایشان، علمای شیعه را به نوشتن کتب تاریخی سوق داد. کتابهای «الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد» و ” الجَمَل» اثر شیخ مفید و نیز «الخصائص امیرالمؤمنین» از جمله این موارد هستند.
این کارشناس علوم حدیث یکی از رویدادهای مهم این قرن‌ها را تشکیل مدرسه حدیثی در دو شهر قم و بغداد برشمرد و گفت: مدرسه حدیثی، اصطلاحی است که بیانگر نوعی نگرش در شیوه دریافت، انتقال و نقد حدیث است. در دو قرن چهارم و پنجم، دو نوع نگرش به حدیث و تعامل با آن وجود داشت: 1ـ توجه به متن حدیث و از نقد عقلی احادیث پرهیز می‌کرد که به مدرسه حدیثی قم مشهور شد. 2ـ برای عنصر عقل در ارزیابی احادیث اهمیت ویژه‌ای قائل بود که به مدرسه حدیثی بغداد مشهور شد. شیخ صدوق سرآمد محدثان اهل قم و شیخ مفید و سید مرتضی علم‌الهدی از سرآمدان مدرسه حدیثی بغداد بودند.
انتهای‌پیام/
