مهر تأیید پژوهش‌ها بر حجیم و دشوار بودن کتابهای درسی ایران/ علوم، ریاضی و دینی با توان درک دانش‌آموزان هماهنگ نیست!
رئیس سابق پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش با اشاره به نتایج بررسی ۲۲ پژوهش درباره کتابهای درسی کشورمان گفت: حجم کتابهای درسی بالاست و محتوای کتابهای بررسی‌شده در بیشتر موارد با توان ذهنی دانش‌آموزان متناسب نیست.
به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم؛ حذف محتوای سنگین و غیرکاربردی کتابهای درسی که در طول 12 سال به دانش‌آموزان تحمیل میشود، سال‌هاست به‌عنوان یک مطالبه آن هم نه‌فقط از سوی کارشناسان بلکه از سوی والدینی که فارغ‌التحصیل سال‌های دور مدارس هستند، مطرح میشود.
محتوای غیرکاربردی کتابهای درسی در دیدار روز چهارشنبه 21 اردیبهشت رهبر انقلاب با جمعی از فرهنگیان با عنوان ضرورت ارائه علم نافع در مدارس مورد اشاره قرار گرفت.
رهبر معظم انقلاب ضمن اشاره به محتوای غیرکاربردی برنامه درسی دانش‌آموزان تأکید کردند: «بعضی مطالب در برنامه درسی کنونی، صرفاً محفوظاتی است که بدون هیچ سودی برای حال یا آینده دانش‌آموزان به ذهن آنها سرازیر میشود که باید این موارد شناسایی و از آموزش‌ها حذف شود.»
دانش‌آموزان و معلمان بارها درباره بالا بودن حجم کتابهای درسی گلایه‌هایی را مطرح کرده‌اند از جمله اینکه حجم کتب با ساعات آموزش در طول هفته همخوانی ندارد یا مطلب از توان یادگیری دانش‌آموز فراتر است. بعضی دروس هستند که دانش‌آموزان در یادگیری آن مشکل دارند و این نشان‌دهنده آن است که محتوای کتاب متناسب با توان یادگیری دانش‌آموزان نیست.
در میزگردی که با هدف بررسی حجم کتابهای درسی و ضرورت تعدیل محتوا به منظور آزاد شدن فضا برای آموزش مهارت در مدارس برگزار شد، میزبان دکتر فرهاد کریمی؛ رئیس سابق پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، دکتر حیدر تورانی عضو پژوهشگاه و پروانه کسایی دبیر نمونه شهر تهران در درس ریاضی بودیم.
سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی به عنوان متولی اصلی کاهش حجم کتابهای درسی و تعیین معیارهای علم نافع از معرفی نماینده برای حضور در این میزگرد امتناع کرد.
در این بخش از میزگرد، بخش نخست نظرات دکتر فرهاد کریمی؛ رئیس سابق پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش تقدیم مخاطبان تسنیم میشود:
تسنیم: پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش پژوهشی درباره حجم کتابهای درسی انجام داده است، نتایج این پژوهش چه واقعیت‌هایی را مشخص کرد؟
موضوع حجم کتابهای درسی یکی از مشکلات مزمن نظام آموزشی ایران است که تاکنون اقدام جدی برای حل‌وفصل آن صورت نپذیرفته است. رهبر انقلاب نیز به این موضوع ورود کردند که امیدوارم با توجه ایشان، تعیین تکلیف حجم کتابهای درسی بالاخره صورت گیرد.
از سوی دیگر، موضوع حجم کتابهای درسی توسط برخی از رؤسای جمهور پیشین و برخی از وزرای آموزش و پرورش هم گوشزد شده بود و حداقل در 100 پژوهش و مقاله هم به این مشکل اشاره شده است ولی متأسفانه تاکنون اراده‌ای برای رفع مشکل نبوده است.
نکته اینجاست که موضوع حجم بالای کتابهای درسی به عنوان یکی از چالش‌های اساسی برنامه درسی، در پژوهش‌های پشتیبان سند تحول بنیادین آموزش و پرورش هم مورد اشاره قرار گرفته بود؛ پژوهش‌هایی که در سال 1384 تا 1389 انجام شد، به طوری که در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش که در سال 1390 به تصویب رسیده نیز اولین راهکار (1-1) به موضوع طراحی، تدوین و اجرای برنامه درسی ملی بر اساس اسناد تحول راهبردی و بازتولید برنامه‌های درسی موجود اشاره دارد و در بند نخست راهکار 1-1 به متناسب‌سازی حجم و محتوای کتب درسی و ساعات آموزشی با توانمندی و ویژگی‌های دانش‌آموزان اشاره شده است. البته از نظر اینجانب، مشکل حجم کتابهای درسی، عارضه و نمود بیرونی است و مسئله در جاهای دیگری است.
نتایج برخی از پژوهش‌هایی که در کشور وجود داشت را با نتایج پژوهش‌های انجام‌شده در پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش درباره ارزشیابی کتابهای درسی، جمع‌بندی کردیم تا شواهد علمی معتبر درباره آنچه در رسانه‌ها و افواه عمومی درباره حجم کتابهای درسی مطرح میشود و مسئولان کشور نیز بارها بر آن تأکید دارند، فراهم کنیم.
ناهماهنگی محتوای کتب درسی با توان ذهنی دانش‌آموزان
در این چارچوب، متن کامل 22 پژوهش و مقاله علمی ـ پژوهشی در موضوع ارزشیابی از کتابهای درسی بررسی شد. نتایج همه موارد مرورشده تأکید داشتند حجم کتابهای درسی بالاست و محتوای کتابهای بررسی‌شده در بیشتر موارد با توان ذهنی دانش‌آموزان متناسب نیست لذا کتابهای درسی بررسی‌شده قادر به درگیر کردن دانش‌آموزان در یادگیری نیستند و منجر به کاهش انگیزه دانش‌آموز برای یادگیری می‌شوند.
از سوی دیگر محتوای کتابهای درسی بررسی‌شده با دانش پیش‌نیازی که دانش‌آموزان با خود به کلاس درس می‌آورند هماهنگ نیست و بین مفاهیم کتاب درسی پایه قبل و بعد تناسب، هماهنگی و انسجام طولی وجود ندارد؛ همچنین برخی کتابهای درسی به‌ویژه علوم و ریاضی، دانش‌آموزان را دچار بدفهمی می‌کند.
حجم نمونه در این پژوهش شامل 22 پژوهش و مقاله است که در فاصله سال‌های 1390 تا 1397 نگاشته شده‌اند. پژوهش‌های مرورشده از نظر موضوع پژوهشی به چهار دسته زیر تقسیم شدند:
1- پژوهش‌های مرتبط با ارزشیابی کتاب درسی ریاضی (با فراوانی 6 پژوهش)
2- پژوهش‌های مرتبط با ارزشیابی کتاب درسی فارسی (با فراوانی 5 پژوهش)
3- پژوهش‌های مرتبط با ارزشیابی کتاب درسی علوم تجربی (با فراوانی 4 پژوهش)
4- پژوهش‌های مرتبط با ارزشیابی سایر کتابهای درسی (که هر کدام یک فراوانی داشته‌اند مانند شیمی، تفکر و سبک زندگی، زبان انگلیسی، هنر، جامعه‌شناسی، هدیه‌های آسمانی و سازماندهی محتوای کتابهای درسی ابتدایی.7 پژوهش)
تأیید پژوهش‌ها درباره حجم بالای کتابهای درسی
نتایج این بررسی مؤید آن است کهحجم اغلب کتابهای درسی بررسی شده در این گزارش بالاست و با زمان آموزش متناسب نیست.
محتوای اغلب کتابهای درسی بررسی‌شده با توان ذهنی دانش‌آموزان مطابقت ندارد.
چگالی بالای مفاهیم در برخی از کتابهای درسی کاملاً وجود دارد.
عدم رعایت اصل توالی در ارائه بعضی از مفاهیم کتاب درسی و عدم در نظر گرفتن سلسله‌مراتب مباحث و مفاهیم، نشان‌دهنده عدم توجه به پیش‌نیازها است.
یادگیری سطحی و طوطی‌وار
حجم زیاد مطالب با توجه به کم بودن زمان آموزش، معلم را با کمبود وقت مواجه می‌کند و از زمان تفکر و کشف مفاهیم توسط دانش‌آموز کاسته میشود. این شرایط موجب میشود که انگیزه دانش‌آموزان نیز کاهش یابد و به یادگیری سطحی و طوطی‌وار روی آورند.
بالابودن دشواری برخی مفاهیم
درجه دشواری برخی مفاهیم و مباحث کتابهای درسی بالاست و دانش‌آموزان و معلمان را با چالش جدی مواجه می‌کند.
در برخی صفحات کتاب درسی، مفاهیم متعددی وجود دارد که باید آموخته شود و تعداد تمرین‌ها زیاد است.
علوم، ریاضی و دینی با توان دانش‌آموزان هماهنگ نیست
محتوای کتابهای علوم، ریاضی و دینی با توان درک دانش‌آموزان هماهنگ نیست.
سطح خوانایی برخی کتابهای درسی ریاضی و فارسی بررسی‌شده در این پژوهش، 2 تا 3 پایه تحصیلی بالاتر از درک و سطح خوانایی همان پایه تحصیلی و حتی در سطح دوره کارشناسی است.
مجموعه این یافته‌ها را در سال 1399 در اختیار وزارت آموزش و پرورش قرار دادیم و وزیر وقت با حساسیت خاص و درک اهمیت کار، موضوع را به سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی که کار تألیف کتابهای درسی را انجام می‌دهد ارجاع داد و جلسه‌ای با مسئولان وقت سازمان پژوهش برگزار شد؛ نتایج پژوهش را ارائه کردیم و قرار بود سازمان پژوهش در چارچوب آن و در جهت کاهش حجم کتابهای درسی اقداماتی را انجام دهد اما از آنچه اتفاق افتاده خبر ندارم.
در سه سال اخیر چند پژوهش دیگر در حوزه ارزشیابی کتابهای درسی انجام شد. به عنوان مثال کتابهای فارسی، ریاضی و علوم دوره اول ابتدایی (سه سال نخست ابتدایی) و نیز 16 کتاب درسی پایه دهم (دوره متوسطه دوم) ارزشیابی شد.
آشفتگی جدی در کتاب ریاضی، علوم و فارسی
در مورد دوره اول ابتدایی، نتایج هر سه پژوهش ملی که با کیفیت بسیار بالایی هم انجام شده‌اند نشان داد که حجم کتابهای درسی ریاضی، علوم و فارسی بالاست؛ محتوای کتاب درسی با زمان اختصاص‌یافته به آموزش تناسب ندارد و کتابهای درسی از نظر تعدد و چگالی مفاهیم، و با توجه به روش ساخت‌گرایی ـ که به‌طور مکرر بر آن تأکید میشود ـ دچار تورم هستند و نیز سلسله‌مراتب منطقی از نظر رعایت ترتیب مفاهیم کتاب درسی از آسان به دشوار صورت نگرفته و آشفتگی جدی در کار وجود دارد.
از میان 13 موضوعی که در ارزشیابی کتابهای درسی پایه دهم بررسی شد، معلوم شد که در 6 شاخص مربوط به بحث ما یعنی حجم کتب درسی شاخص‌هایی نظیر انتخاب محتوا، حجم محتوا و تناسب آن با توان و درک دانش‌آموزان و زمان آموزش، ابهام و نارسایی متن و صحت محتوا دچار مشکل هستیم.
کتاب علوم ایران دو تا 10 برابر سایر کشورها
از طرف دیگر، کتاب علوم سه سال دوره نخست ابتدایی را با کتاب درسی علوم پنج کشور از قاره‌های مختلف مقایسه کردیم و به این نتیجه رسیدیم برنامه درسی علوم تجربی دوره نخست ابتدایی ما به لحاظ حجم، محتوا، چگالی و مطالبی که باید به دانش‌آموزان آموزش داده شود دو تا 10 برابر سایر کشورهاست. این نتایج نشان می‌دهد در حوزه کتابهای درسی اتفاق‌های بدی در حال رخ دادن است.
تسنیم: نتایج پژوهش را بیشتر توضیح می‌دهید؟
در حوزه کتاب درسی فارسی، ریاضی و علوم تجربی سه سال نخست دوره ابتدایی، وقتی نتایج را بررسی کردیم معلوم شد که حجم بیشتر کتابهای درسی بالا بود. همچنین زمان آموزش و تقویم آموزش مدرسه با محتوای کتاب متناسب نیست. محتوای کتابهای درسی با توان ذهنی دانش‌آموزان مطابقت ندارد، چگالی بالای مفاهیم وجود دارد و اصل توالی در ارائه برخی از مطالب کتابهای درسی رعایت نشده است.
حجم زیاد کتابهای درسی با توجه به کم بودن زمان آموزش باعث شده معلم نتواند مطالب کتاب درسی را مدیریت کند و مطالب را به نحو شایسته بازگو کند. در این شرایط، زمان برای تفکر و کشف مفاهیم توسط دانش‌آموزان وجود ندارد.
فرصتی برای کشف مفاهیم توسط دانش‌آموز نیست
به دلیل حجم بالای کتاب درسی و تعدد مفاهیم و غلظت بالای مطالب کتاب درسی، معلم زمان کافی برای تفهیم مطالب کتاب به دانش‌آموز در اختیار ندارد، لذا نمی‌تواند همه مفاهیم کتاب را برای دانش‌آموزان توضیح دهد و با مثال نشان دهد همچنین زمان کافی در کلاس درس در اختیار معلم و دانش‌آموز نیست تا کشف مفاهیم توسط دانش‌آموزان شکل گیرد و معلم به درک آنها از کتاب درسی و تدریس خود بازخورد بدهد، این دو اصول طلایی هستند که در آموزش، ما باید در کلاس درس به دانش‌آموزان فرصت بدهیم خودشان در مورد آنچه آموخته‌اند و فهمیده‌اند، حرف بزنند و دیدگاهشان را با کلاس مطرح کنند و بازخورد بگیرند.
کلاس‌های درس مدارس دولتی بازدهی ندارد
اما بالا بودن حجم کتاب درسی در کنار چند مشکل دیگری که این سالها گریبان کلاس درس را گرفته (نظیر تراکم بالای دانش‌آموزان در کلاس درس، عدم تسلط برخی از معلمان به محتوای کتابهای درسی به دلیل عدم برگزاری دوره‌های آموزشی جدی و کارگاهی در مورد محتوای کتابهای جدیدالتألیف، عدم آموزش روش‌های جدید آموزشی به معلمان جدیدالورود، ضعف جدی در فرایند انتخاب، جذب و آماده‌سازی معلمان جدید الورود،کاهش جدی و مخرب زمان آموزش و...) سبب شده است کلاس‌های درس مدارس به‌ویژه مدارس دولتی، آن بازدهی مورد انتظار را به هیچ وجه نداشته باشد.
در چنین شرایطی آموزش سرسری گرفته میشود و دانش‌آموزان از لذت یادگیری محروم می‌شوند و معلمان هم احساس می‌کنند که نمی‌توانند به دانش‌آموزان آموزش‌های لازم را ارائه کنند و نوعی خودکارآمدی ضعیف در آنها شکل می‌گیرد.
تلقّی امروز از آموزش، با تلقّی گذشته تفاوت دارد. در گذشته تصور می‌شد معلم انتقال‌دهنده دانش است و باید اطلاعاتی را به دانش‌آموزان منتقل کند و آنها نیز ورودی ذهن خود را باز کنند و اطلاعات را دریافت کنند.
امروزه بر نقش فعال دانش‌آموز در فرایند یادگیری تأکید میشود و در این رویکرد لازم است دانش‌آموزان با مفاهیم دست‌ورزی کنند؛ مفاهیم را کشف و برای آن مثال‌های جدید طراحی کنند و کشف خود را با معلم و هم کلاسی‌ها در میان بگذارند تا یادگیری صورت گیرد. بخش مهمی از یادگیری‌های کلاس درس، یادگیری اجتماعی و یادگیری از همسالان است.
فرایند کار در برخی از بخش‌های مهم آموزش و پرورش، هنوز بر اساس تلقی‌های منسوخ از یادگیری و مدل انتقال اطلاعات است.
درجه دشواری مفاهیم کتابهای درسی موضوع مهم دیگری است که دانش‌آموزان و معلمان را با چالش جدی مواجه کرده است. گاه در یک صفحه کتاب درسی، مفاهیم متعددی وجود دارد که باز (تبیین) و با مثال تشریح نشده‌اند.
سطح خوانایی برخی کتب دو تا سه پایه بالاتر از درک دانش‌آموزان
همچنین سطح خوانایی برخی از کتابهای ریاضی و فارسی و سطح و نوع واژگان کتاب درسی، دو تا سه پایه از درک دانش‌آموزان فراتر است. این امر نشان می‌دهد که در فرایند تدوین کتاب درسی از مفاهیم رایج در بین دانش‌آموزان آن پایه‌ها اطلاعی وجود ندارد و استفاده نمی‌شود.
چگالی مفاهیم فیزیک کتاب علوم ایران سه برابر بیشتر
در مطالعه‌ای تطبیقی، درس علوم دوره نخست ابتدایی با کتاب درسی علوم کشورهایی مانند سنگاپور، کره جنوبی، انگلستان، استرالیا و ایالت اونتاریو کانادا مقایسه شد. براساس نتایج به دست آمده معلوم شد که تعداد مفاهیم زیررشته فیزیک کتاب علوم سه پایه دوره نخست ابتدایی در ایران 11، استرالیا 4، در کانادا 3، انگلستان 2، کره جنوبی 2 و سنگاپور 4 است. چگالی مفاهیم فیزیک در درس علوم دوره نخست ابتدایی در ایران سه برابر این کشورهاست.
مفاهیم زیررشته علوم زیستی در کتاب علوم دوره نخست ابتدایی در سنگاپور 5، کره جنوبی 2، انگلستان 19، کانادا 2، استرالیا 4 و در ایران 21 است. این وضعیت نشان می‌دهد دانش‌آموزان را در معرض گران‌باری نظام پردازش اطلاعات قرار می‌دهیم.
مفاهیم زیررشته شیمی در کتاب علوم دوره نخست ابتدایی در سنگاپور 3،کره جنوبی 1، انگلستان 2، کانادا 6، استرالیا 3 و ایران 8 است.
تعداد مفاهیم علوم زمین و فضا در مطالب کتاب درسی علوم دوره اول ابتدایی در کشورهای مورد بررسی به این شرح هستند: سنگاپور 1، کره جنوبی 1، انگلستان 3، کانادا 5، استرالیا 3 و ایران 12. در کتاب پایه اول ابتدایی سنگاپور و کره جنوبی هیچ مفهومی درباره علوم زمین و فضا ندارند اما در کتابهای درسی ایران 6 مفهوم وجود دارد.
به طور کلی و از نظر مقایسه چهار زیررشته، تعداد مفاهیم به‌کاررفته در کتابهای درسی علوم دوره اول ابتدایی به این شرح است: سنگاپور 13مفهوم، کره جنوبی 6، انگلستان 26، کانادا 17، استرالیا 14 و ایران 52 مفهوم.
چگالی و مفاهیم کتاب ریاضی بسیار زیاد است/ کدام مطالب باید حذف شوند؟
احساس قیومیت به دانش‌آموزان داریم/ نادیده گرفتن نیاز دانش‌آموز در تدوین کتاب درسی
6 مانع پیش روی کاهش حجم کتابهای درسی/ چرا طرح‌های آموزش مهارت شکست خورد؟
انتهای پیام/؛
