گزارش| سایه سنگین تحریف‌ها بر سر میراث ناملموس استان زنجان
درحالی که حراست و حفاظت از میراث ملموس یا ناملموس دستور کار همه کشورها برای زنده نگهداشتن تاریخچه مرز و بومشان قرار دارد، سایه سنگین تحریف‌ها برسر میراث ناملموس استان زنجان به دلیل سوءمدیریت‌های گذشته و سیاست‌گذاری‌های سنتی مشهود است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از زنجان، استان زنجان در زمینه معرفی و تبلیغات صنایع‌دستی استان زنجان هنوز نتوانسته داشته‌های خود را به داخل کشور معرفی کند چه برسد به اینکه انتظار داشته باشیم در خارج از کشور اقدامی انجام داده باشد؛ حتی بسیاری از حوزه‌ها همانند فرش و یا محصولات غذایی مانند زیتون که استان زنجان آوازه‌ای برای خود دارد. اما متاسفانه دیگر استانها گوی سبقت را از زنجان ربوده‌اند و این محصولات را به نام خودشان در کشور و خارج از کشور عرضه می‌کنند.
آبان ماه سال گذشته هم ضرغامی وزیر گردشگری که با هیئت دولت به زنجان سفر کرده بود از وضعیت استان زنجان در سه حوزه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی انتقاد شدیدی کرده بود؛ وی معتقد بود عقب ماندگی زیادی در زنجان در این حوزه‌ها وجود دارد. در واقع میراث ناملموس در استان زنجان نشانه‌هایی از تمدن و پیشینه هنر در این منطقه است و از این رو هنرهای اصیل که سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده، باید امروز میراث دار این آثار ناملموس باشند ولی گویا عزم و اراده‌ای در زنجان برای معرفی این آثار ناملموس وجود ندارد.
کارشناسان معتقد هستند مردم و مسئولان در این زمینه وظایف مختلفی دارند به نحوی که مردم باید با آموزش دیدن این هنرهای فاخر را یاد بگیرند و به نسل‌های آینده آموزش دهند تا علاوه بر اینکه این هنرهای اصیل منطقه زنده نگه داشته می‌شود در حفظ و رونق آن کمک شایانی می‌شود. از سوی دیگر هم مسئولان وظیفه دارند اقدامات اساسی را در راستای معرفی این آثار داشته باشند.
حال سوال این است که مسئولان استانی در راستای معرفی میراث فرهنگی و معنوی، صنایع دستی و نهایتاً حوزه گردشگری چه اقداماتی انجام داده‌اند؟ برنامه مسئولان جدید برای جبران عقب‌ماندگی در این حوزه چیست؟
واقعیت این است که وضعیت برخی از آثار ناملموس در استان زنجان خوب نیست به نحوی که برخی از این آثار ناملموس به دست فراموشی سپرده شده و برخی دیگر نیز در خطر فراموشی و حتی تحریف قرار گرفته‌اند. هر چند که در این سال‌ها مسئولان همت به خرج داده و برخی از آثار را در راستای ممانعت از فراموشی دوباره به عرصه وارد کرده‌اند.
با این وجود عدم توجه به میراث ناملموس سبب شده گاهی این میراث به اسم استان‌های دیگر به ثبت برسد و نام و نشان استان زنجان با وجود پیشینه‌ای قوی گم شود و اسمی از آن نباشد.
توجهی به گردآوری تاریخی زنجان نشده است
در این راستا اویس کیانی، عضو هیئت رئیسه باشگاه توسعه گردشگری خلاق یونسکو در گفت‌وگو با تسنیم، اظهار داشت: اساساً انواع میراث‌های فرهنگی و معنوی در دو قالب ناملموس و ملموس است که هر دو این اقسام باید مکمل هم باشند به گونه‌ای که این مکمل بودن سبب تجاری سازی در عرصه گردشگری شود و هم در حوزه بازار‌سازی برای مقاصد اتفاقات خوبی را شاهد باشد.
وی افزود: میراث معنوی از جمله میراث ناملموس است که باید بیش از یک میراث ملموس برای آن برنامه‌ریزی داشت، بر روی آن کار انجام داد، نیروسازی کرد، فهم درست از آن ایجاد کرد چراکه ملموس نیست.
رئیس انجمن صنفی راهنمایان گردشگری استان زنجان گفت: با توجه به اینکه تاریخ زنجان چندان مدون نبوده، کتبی گردآوری نشده، تاریخی وجود ندارد و در صورتی که اگر گردآوری شده باشد نیز کامل و جامع نیست همین امر کار را برای زنجان در حوزه میراث معنوی سخت‌تر می کند و در عین حال بسیار جای کار دارد. با این وجود می‌تواند برای زنجان سود‌آوری بسیار بالایی نیز داشته باشد.
وی اذعان کرد: داستان‌های عاشقانه شمال غرب و زنجان، عزاداری‌ها مانند دسته‌های عزاداری، تعزیه، نوحه‌ها و اشعار قدیمی همه این‌ها از دسته‌های میراث معنوی استانها هستند. حتی آیین‌ها و رسوم‌ها در جشن‌ها و اعیاد نیز جزو میراث ناملموس محسوب می‌شوند.
کیانی با بیان اینکه هر کدام از موارد مذکور می‌تواند برای خود یک محصول نام و لقب در صنعت گردشگری بگیرد، ادامه داد: بنابراین باید برای تولید محصول فرآیندی را طی کرد با این حال اگر به فرآیند اعتقاد داشته باشیم باید این فرایند اصولی پیشروی کند. پس باید به فرآیند ساختن محصول با مواد اولیه میراث معنوی فکر کنیم؛ میراث معنوی ما چگونه، از چه منطقه‌ای نشأت می‌گیرد باید مورد مطالعه برنامه‌ریزی قرار گیرد و سپس جامعه محلی را با آن همراه کرده و به صورت تجاری و صنعتی عرضه و معرفی کنیم.
عضو هیئت رئیسه باشگاه توسعه گردشگری خلاق یونسکو گفت: اگر بخواهیم تعزیه ارمغانخانه را معرفی کنیم که ممکن است به لحاظ اجرا و برخی ساختار‌های دیگر بسیار بهتر از تعزیه سایر نقاط کشور باشد؛ باید فرآیند درست پیشروی کند تا بتواند گردشگر را به استان زنجان کشاند. بنابراین باید ابتدا تاریخ ارمغانخانه کاملاً مطالعه و احصا شود، محدودیت‌ها، ظرفیت‌ها روش‌های توسعه به طور کامل شناخته شود، و سپس پکیج معرفی ارائه شود اگر این اقدامات انجام نشود همچنان در همان سطح اولیه که به صورت سنتی و دهان به دهان معرفی می‌شود خواهد ماند. اما اگر برنامه‌ریزی شود، با نگاه ارز آوری برای استان به آن توجه شود، باید فرآیند علمی را طی کند.
عدم معرفی میراث معنوی
کیانی در ادامه با اشاره به اینکه تقریباً در حفظ، معرفی، ممانعت از تحریف میراث معنوی اقدامی انجام نشده است گفت: فقط یک شعار برای استان توسط یک گروه و قشر مشخص انجام شده و از این طریق اتفاقاتی افتاده است با این شرایط تنها یک برد از طریق رسانه ملی افتاده است. به طور مثال میدان انقلاب از طریق تصاویر، شبکه جام و جم در دسته عزاداری بیشتر ملموس‌تر شده است. اما آیا در حوزه شناساندن حوزه عاشق‌ها به این نحو اقدامی انجام داده‌ایم یا مثلاً در خصوص نحوه پخت آش‌ها، عصرانه‌های زنجان، یا داستان‌های زنجان، روایت‌های محله‌ها اقدامی انجام داده‌ایم؟ یقیناً خیر!
وی خاطرنشان کرد: تحریف زمانی معنا می‌یابد که ابتدا منابعی ایجاد شده باشد، بنابراین باید گروهی ابتدا پژوهش کنند، منابع را به دست آورند و سپس با مطالعه مشخص کنند که فرضاً در حوزه‌ای مطالعات گسترده انجام شده است؟ سپس در آن تحریف ایجاد کنند. اما در استان داستان‌ها به همان شکل بر روی قفسه‌ها باقی مانده است. تعداد اندکی از قشر آکادمیک، پیشکسوت، هنر و تاریخ از این موضوعات اطلاع دارند. بنابراین اگر این غبار بخواهد از بین برود و آغاز به عرضه کند بحث تحریف نیز مطرح می‌شود.
تحریف صنایع‌دستی
عضو هیئت رئیسه باشگاه توسعه گردشگری خلاق یونسکو با تأکید بر اینکه اگر منابع ما به راحتی در دسترس باشد، دیگر تحریف کردن موضوع بسیار سخت است گفت: حتی روز جهانی در دسترسی یکسان اطلاعات وجود دارد یعنی منابع و مستندات به طور یکسان در هر حوزه‌ای برای اقشار در دسترس است، بنابراین تحریف کردن این موضوع بسیار سخت خواهد بود.
وی با بیان اینکه مستندات میراث معنوی زنجان باید سیستماتیک شود و یکسان در دسترس عموم قرار گیرد گفت: همین امر مانع تحریف چه از داخل و چه از خارج خواهد شد، اما اگر این اتفاق نیفتد تحریف دور از انتظار نخواهد بود.
کیانی با اشاره به اینکه فضای مجازی نقش گسترده‌ای در شناساندن این میراث معنوی دارد و کانال بزرگی برای توزیع منابع، مستندات، تولید محتوا، مدیریت محتوا است خاطر نشان کرد: تا زمانی که سود‌آوری برای سیستم زنجان نداشته باشد، نمی توان بیان کرد که ما وارد صنعت گردشگری شده و بر آن تأثیر گذاشته ایم. با این شرایط اگر توانستیم از میراث معنوی کسب درآمد کنیم می‌توانیم بگوییم ما وارد صنعت گردشگری از طریق محصولی به نام میراث معنوی زنجان شده‌ایم.
لزوم باززندهسازی میراث فرهنگی
مهدی باقری، رئیس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان زنجان در گفت‌وگو با تسنیم، اظهار داشت: در خصوص ثبت میراث ناملموس بازی‌های بومی محلی و آیین عزاداری حسینیه اعظم ثبت شده است. در خصوص پاسداری از این میراث در شهرستان زنجان نیز اقداماتی انجام و مستند‌نگاری صورت گرفته و به وزارت میراث فرهنگی ارسال شده است.
وی با بیان اینکه در خصوص باززندهسازی برخی میراث‌ها نیز اقداماتی انجام می‌شود و این امر برعهده شهرستان‌ها است، افزود: باززندهسازی وظیفه هر‌ساله شهرستان‌ها از جمله شهرستان زنجان است.
برگزاری کلاس شناسایی میراث ناملموس برای دهیاران و شوراهای روستا
رئیس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان زنجان با بیان اینکه در خصوص شناسایی میراث ناملموس در استان، کلاس‌های آموزشی برای دهیاران، شوراها، نیرو‌های فنی بخشداری‌ها برگزار شده است، گفت: چراکه زادگاه بسیاری از میراث‌های ناملموس روستاها هستند، و این آیین‌ها بیشتر در روستاها وجود دارد به همین دلیل نیرو‌ها در حال آموزش است تا علاوه بر معرفی آیین‌ها در مناطق مختلف، اگر ثبت نشده باشد و قابلیت ثبت داشته باشد؛ ثبت شود و در خصوص آیین پاسداری نیز اقدامات انجام شود.
باقری با اشاره به اینکه باید بررسی شود آیین‌ها در شهرستان‌ها و یا استان‌های دیگر ثبت نشده باشد و قابلیت ثبت داشته باشد، ادامه داد: باید بعد از ثبت باز‌سازی صورت گیرد تا دچار فراموشی نشود. در این راستا پاسداری بر عهده میراث فرهنگی است و همه ساله این امر طبق دستورالعمل انجام می‌گیرد. اعضا شامل آموزش و پرورش، ارشاد، شهرداری، فرمانداری و میراث فرهنگی هستند که هر سه ماه یکبار قرار بر برگزار دارند اما سعی ما این است هر ماه این اقدام انجام شود.
وی با بیان اینکه به مسئولان و مردم اطلاع‌رسانی شده تا میراث ناملموسی که شناسایی شده، معرفی شود و مورد ثبت و تهیه پرونده‌های ثبتی و پاسداری قرار گیرد، گفت: مردم، دهیاران، شوراها، بخشداران، باید در خصوص پاسداری میراث ناملموس با ما همکاری داشته باشند تا به یک هم‌افزایی برسیم تا اگر از طریق استان‌های دیگر ثبت نشده باشد ما بتوانیم سریعاً ثبت و در نهایت پاسداری کنیم.
رئیس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان زنجان با بیان اینکه چند انقلاب پشت سر گذاشته و مردم از غار‌ها به سمت کشاورزی حرکت کرده‌اند و انقلاب کشاورزی و بعد از آن انقلاب صنعتی شکل گرفت، تصریح کرد: ما در انقلاب اطلاعات هستیم بنابراین کسی موفق است که اطلاع‌رسانی قوی، جمع‌آوری اطلاعات و انعکاس خوبی داشته باشد.
وی ابراز داشت: اگر نتوانیم از فضای مجازی، قدرت رسانه‌ای بهره ببریم این نتیجه مطلوب نخواهد بود بنابراین نقش فضای مجازی، اصحاب رسانه برای معرفی، باززندهسازی، ثبت و پاسداری و معرفی این آثار در سطح استانی، ملی یا در سطح جهانی از طریق فضای مجازی بسیار مهم است و باید از آن استفاده کنیم.
باقری گفت: یکی از زمینه‌های جذب گردشگر معرفی آیین‌ها، رسومات، غذا‌های محلی، شیوه‌ها و فنون پخت است. اگر بتوانیم به صورت مجازی انعکاس دهیم قطعاً یکی از موضوعات گردشگری ما همین موضوع می‌باشد.
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان زنجان گفت: پرونده‌های ناملموس روستاها و شهرهای زنجان احصا شده و با هدف ثبت میراث ناملموس و مراسم آیینی سنت‌ها، آواها نسخه‌های خطی فنون آشپزی سنتی، بازی‌های محلی قومی، عشایری و رسومات باورها و فنون ساخت صنایع دستی را در دستور کار قرار داده است.
وی در ادامه اذعان کرد: میراث فرهنگی شهرستان فنون بافت فرش زنجان و معرفی، ثبت ملی و جهانی فرش زنجان مانند فرش قلتوق را مد نظر داده تا تجار فرش دیگر با دیدن اسم زنجان روی فرش از خرید آن امتناع نکنند.
باقری تاکید کرد: باید در خصوص معرفی، پاسداری باز زنده‌سازی میراث ناملموس اهتمام داشت تا صنایع دستی مثل زین‌سازی زنجان و غیره به فراموش سپرده نشوند و مردم نیز در این مهم ما را یاری دهند.
وی با اشاره به اینکه باید المان فرش قلتوق به صورت تخصصی و مطالعه شده ساخته نصب گردد، گفت: این امکان وجود دارد تا در مسیر شهری مسیر میراث ناملموس تعریف و المان‌های آن را ساخت و نصب کرد تا بیشتر معرفی شود و جزو جاذبه‌های گردشگری و مسیر گردشگری گردد و می‌تواند برای جذب گردشگر استفاده شود.
از سوی دیگر ندا کنعانی مسئول ثبت میراث ناملموس اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان در گفت‌وگو با تسنیم اظهار کرد: هنری نانوشته ، هنری برخواسته از جان ، هنری لبریز از عشق و جواهری مهر و موم شده در صندوقچه قلب انسانی که خویش آفریننده خالقی عظیم است؛ امروزه تمام این تجلی با نام میراث ناملموس شناخته می شود میراثی که تمام دنیا با تمام توان سعی در حفظ و صیانت آن دارد.
وی افزود: میراث ناملموس آنچنان عجین با جان و زندگی مردمان قدیم تا به امروز بوده که شاید لمس آن کمی دشوار شده باشد. به زیبایی و استادانه در طی سال‌ها سینه به سینه و استاد شاگردی تمامی فنون و مهارت زندگی منتقل می‌شد بدون دغدغه اینکه اگر روزی نباشد چه خواهد شد؟
مسئول ثبت میراث ناملموس اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ادامه داد: زمانی احساس خطر شد که ناگهان هجوم بی رحمانه زندگی مدرن و طلب آسایش، پسران و دخترانمان را از ادامه هنر و پیشه والدین خویش باز دارد و تدبیر بر آن شد تا قبل از نابودی هر آنچه که در صندوقچه سینه‌ها نهفته است آن را ثبت و نگهداری و باز زنده‌سازی نماییم؛ حفاظت آثار تاریخی قابل لمس هم چون بنا و محوطه‌ها علی رغم دشواری‌های خاص خود در طی زمان از سال 1310 هجری شمسی آغاز و ادامه دارد و اما میراث ناملموس در شهرها و روستاها به شدت نیازمند همکاری مردم بومی و سایر ادارات استانی است.
وی تصریح کرد: نخستین گام در ثبت میراث ناملموس رضایت مالک آن عنصر در جامعه بومی و محلی جهت شناسایی آن است، بعضی آنقدر واضح و زنده در حال اجرا است که به راحتی می توان آسوده خاطر از حفظ آن بود همچون عزاداری های محرم، تعزیه ها و غیره ولی بسیاری دیگر از این آثار به دلیل اینکه کمتر شناخته شده‌اند و یا در روستاها هستند کار را دشوار می سازد. از سال 1387 سیاست دولت بر حفظ میراث ناملموس به تمامی استانها ابلاغ شد و استان زنجان نیز هم ردیف سایر استانها در تلاش برای صیانت به پا خواست و شروع به تهیه پرونده های ثبتی کرد.
کنعانی خاطرنشان کرد: در دی ماه همان سال مراسم عزاداری هشتم محرم حسینیه اعظم به لطف پروردگار ثبت ملی شد و بنیانی بر پایتخت شور و شعور حسینی استان شد و در بهمن ماه همان سال نیز تعزیه با شکوه ارمغانخانه به ثبت ملی کشور رسید و به همین منوال در سال‌های آتی ، دیگر عناصر ثبت ناملموس شناسایی و پرونده ثبت آن تهیه و در شورای ثبت ملی کشور دفاع و لوح ثبتی دریافت کرد.
وی با بیان اینکه از سال1398 با ابلاغ جدید مدیرکل ثبت آثار تاریخی و حرائم کشور واحد ثبت ناملموس استانها به‌شکل مستقل فعالیت خود را با قدرت بیشتری ادامه داد ، مطرح کرد: در این زمان ضمن اعلام و درخواست یاری از تمام ارگان‌ها و سازمان‌های مردم نهاد فعال استان و مردم بومی منطقه و روستا در خواست معرفی عناصر ناملموس را کردیم که در این راستا تعدادی از شهرستان‌ها و روستاها دست یاری به گرمی فشردند و نتیجه این همکاری شناسایی 22 عنصر ناملموس در شهرستان ابهر ، شناسایی 13 عنصر ناملموس در شهرستان ایجرود ، شناسایی 26 عنصر ثبت ناملموس در شهرستان زنجان ، شناسایی 13 عنصر ثبت ناملموس در شهرستان سلطانیه ، شناسایی 20 عنصر ثبت ناملموس در شهرستان طارم ، شناسایی هفت عنصر ناملموس در شهرستان ماهنشان ، شناسایی دو عنصر ثبت ناملموس در شهرستان خدابنده ، شناسایی دو عنصر ثبت ناملموس در شهرستان خرمدره شد.
این مسئول اضافه کرد: از این تعداد عنصر ناملموس استان ، پنج عنصر در سال 1395 ، تعداد 9 عنصر در سال 1396 ، تعداد هشت عنصر در سال 1397 ، تعداد پنج عنصر در سال 1398 ، تعداد هشت عنصر در سال 1399 و تعداد پنج عنصر در سال 1400 در شورای ثبت ملی کشور دفاع و حتی لوح ثبت صادر شد که در مجموع تا به امروز تعداد 61 عنصر ثبت ملی در کشور شده است.
وی تصریح کرد: در خرداد ماه سال 1400 ابلاغیه‌ای مبنی بر تشکیل کارگروه پاسداری از میراث ناملموس شهرها و روستا به تمامی استانها از طریق هیئت دولت و به امضا معاون اول رییس جمهور به ریاست فرمانداران و عضویت اصلی ادارات دولتی شهرستان‌ها به تمامی استانها با دستور کار اجرایی ابلاغ گردید. با تمام کمی و کاستی‌ها و همکاری کمرنگ بعضی روستاها و مردم بومی و محلی منطقه میتوان گفتن بی‌انصافی است تا بگوییم وزارت میراث فرهنگی اقدامی انجام نداده است و یا قصوری صورت گرفته است.
کنعانی در پایان گفت: چه بسا در خارج گود نشستن و نقد دیگران کردن، کاری بس سهل و آسان خواهد بود و ای کاش بجای خرده گرفتن و نقد بی انصافانه از مجموعه ای که در تمام این سال‌ها از جان و دل گام در صیانت آثار تاریخی این استان برداشته‌اند یکبار بعنوان همشهری دلسوز قدم در حوزه ثبت آثار تاریخی استان می‌گذاشتند و حداقل برای خالی نبودن عریضه نقد خویش پیشنهاد همیاری و همکاری را هرچند زبانن انجام می‌دادند
چرا که ثبت میراث ناملموس کشور در بهترین شرایط مالی و کاری قطعاً بدون همکاری جامعه محلی شهرها و روستاهای استان و مساعدت و یاری موسسسات خصوصی و دولتی استان کاری به جد سخت و طاقت فرسا خواهد بود
با تمام این‌ها، میراث فرهنگی ناملموس شامل جنبه‌های غیر فیزیکی فرهنگ است که به شکل شفاهی و سینه به سینه برای ما به ارث رسیده است، این موارد ارزش‌های اجتماعی، سنت‌ها، آداب و رسوم و روش‌ها، صنایع دستی، باورهای زیبایی شناسانه و معنوی، بیان هنری، زبان و هر آنچه مرتبط با هویت حیات انسانی است را شامل می‌شود که گاها به دست فراموشی سپرده است.
با این حال در استان زنجان نیز برخی میراث‌های ناملموس اصلاً شناسایی و معرفی نشده‌اند و برخی دیگر کاملاً به شیوه سنتی در حال معرفی هستند. در برخی موارد نیز این میراث معنوی با پیشینه تاریخی چنان پشت پرده و دور از هر گونه معرفی مانده است که گاهاً به فراموشی سپرده شده و یا حتی با وجود ضعف در آن توسط استان‌های دیگر به ثبت رسیده است. بنابراین می‌طلبد مسئولان استانی و شهرستانی نگاه ویژه به میراث معنوی داشته باشند که علاوه بر حفظ میراث ارزشمند می‌تواند به جذب گردشگر و افزایش درآمد در استان نیز موثر باشد.
انتهای پیام/.
