اقبال ایرانیان به بازارهای غیررسمی نشر/ در پله چندم نشر دیجیتال منطقه ایستاده‌ایم؟

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم،‌ شیوع ویروس کرونا طی سال‌های گذشته تمام کسب‌وکارها را تحت تأثیر خود قرار داد، در این میان، صنعت نشر کشور نیز که در چند سال گذشته با بحران‌های مختلف روبه‌رو بوده و فراز و نشیب‌های متعددی را پشت‌سر گذاشته، از این قاعده مستثنی نبوده است.

نشر ایران که عمدتاً به فعالیت به‌صورت سنتی خو کرده بود، در مواجهه با شرایط جدیدی که ویروس کرونا ایجاد کرده بود، چندان توان رویارویی نداشت؛ از یک سو، خریدهای حضوری، به‌خصوص در ماه‌های نخست سال 99، به‌شدت کاهش یافت؛ به‌طوری که بنا بر آمارهای اعلام‌شده گاه تا 90 درصد کاهش یافت، از سوی دیگر، افزایش بی‌سابقه قیمت کاغذ و دیگر ملزومات نشر نیز ناشران را غافلگیر کرد، اما در این میان، آنچه شاید برای نشر ایران مایه خرسندی باشد، پوست‌اندازی نشر سنتی و حرکت آن به‌سمت استفاده از شیوه‌های نو در ارائه آثار است؛ شیوه‌هایی که تا پیش از این ناشران به‌دلایل مختلف کمتر به آن رغبت نشان می‌دادند.

استفاده از ظرفیت‌های نشر الکترونیک طی سه سال گذشته پس از شیوع کرونا، با رشد چشمگیری روبه‌رو بود، این مسئله برای نشر ایران که معمولاً شیوه سنتی چاپ و نشر را بر دیگر روش‌های جدید ارحج می‌داند، یک گام رو به جلو محسوب می‌شود. اقبال ناشران به نشر الکترونیک و استفاده از ظرفیت‌های جدید، در نهایت منجر به ارائه عناوین بیشتر در این قالب و افزایش تعداد کاربران پلت‌فرم‌های فعال در این حوزه بود، گویی نشر الکترونیک که پیش از این به‌عنوان مرجع درجه دوم برای تهیه کتاب به‌شمار می‌آمد، به‌یک‌باره از حاشیه به متن وارد شد.

حالا فعالان نشر دیجیتال که در دوره‌های مختلف نمایشگاه کتاب ـ از اینکه با یک نگاه برابر به آن‌ها و ناشران سنتی نگاه نمی‌شد، ـ گلایه داشتند،‌ از تغییراتی که در شرف وقوع است،‌ راضی به‌نظر می‌رسند،‌ نخستین گام در این زمینه را وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با اقدام برای مصوبه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در خصوص بررسی و صدور مجوز برای کتاب‌های صوتی و الکترونیک در اداره کتاب برداشت، اتفاقی که تا پیش از آن در معاونت هنری انجام می‌شد و حالا به‌باور فعالان این عرصه به مرکز اصلی آن یعنی معاونت فرهنگی بازگشته است.

اما گام دوم در این عرصه را فعالان این بازار برداشته‌اند و آن تأسیس انجمن فعالان کتاب دیجیتال در ایران است که مقدمات آن در نمایشگاه رسانه و محتوای دیجیتال انجام شد و حالا برای حضور در مجمع عمومی این انجمن از فعالان این عرصه دعوت به‌عمل آمده است.

گام دیگری که برای به‌رسمیت شناخته شدن این عرصه از صنعت نشر و جدی‌تر شدن آن برداشته شده است،‌ تدوین سند توسعه و ساماندهی نشر الکترونیک است، سندی که در مرکز ملی فضای مجازی باید به تصویب برسد و چشم‌انداز آینده نشر دیجیتال و صوتی در ایران را ترسیم خواهد کرد.

جزئیاتی از سند توسعه و ساماندهی نشر الکترونیک

علی محمدپور دبیر میز کتاب دیجیتال مرکز ملی فضای مجازی که در تدوین این سند نقش داشته است درباره جزئیات این سند به تسنیم می‌گوید: در این سند،‌ دستگاه‌ها و نهادهایی از جمله وزارت علوم،‌ وزارت ارشاد و وزارت آموزش و پرورش ملزم شده‌اند که توسعه نشر دیجیتال را حمایت کنند.

وی ادامه می‌دهد: وزارت ارشاد مکلف شده است که حمایت‌های خود از کتاب دیجیتال را مثل حمایت‌ها از کتاب چاپی اعمال کند و در این حوزه هم مسئولیت‌ها را به‌گردن بگیرد، همچنین نهاد کتابخانه‌های عمومی و کتابخانه ملی نیز برای شکل‌گیری کتابخانه‌های دیجیتال و امانت دیجیتال باید به میدان بیایند تا مصرف کتاب دیجیتال همه‌گیر شود.

ضریب نفوذ اینترنت در کشور فرصتی برای توسعه بازار فروش

وی با بیان این مطلب که طبق آمار 60 درصد از مردم ایران به کتابفروشی‌ها دسترسی ندارند،‌ می‌گوید: برای تحت پوشش قرار دادن این مردم که محروم از امکانات کتابخوانی هستند،‌ هیچ راهی جز استفاده از ابزارهای دیجیتال وجود ندارد،‌ چون راه‌اندازی ابزارهای توزیع فیزیکی کتاب نیز در این مناطق توجیه اقتصادی ندارد.

محمدپور با اشاره به ضریب‌نفوذ 98درصدی اینترنت در کشور ادامه می‌دهد:‌ با توجه به اینکه در فقیرترین مناطق کشور نیز دسترسی به اینترنت وجود دارد،‌ برای رسیدن به عدالت در عرصه کتابخوانی چاره‌ای جز دسترسی همگانی به کتابخانه‌های دیجیتال نداریم.

95درصد مصرف محتوای دیجیتال توسط دانش‌آموزان ایرانی از مسیرهای غیررسمی است

مدیر انتشارات دانی با اشاره به دیگر جزئیات محتوای سند تدوین‌شده تصریح می‌کند:‌ در سند الزام شده است که وزارت آموزش و پرورش نسبت به تجهیز دیجیتالی کتابخانه‌های مدارس اقدام کند. در وضعیت کنونی بیشتر مدارس ایران هیچ کتابخانه‌ای ندارند، با تجهیز الکترونیک همه مدارس صاحب کتابخانه می‌شوند.

وی ادامه می‌دهد:‌ دسترسی کودکان و نوجوانان به محتوای سالم دیجیتال اهمیت بسیاری دارد،‌ این در حالی است که بیش از 95 درصد مصرف محتوای دیجیتال توسط دانش‌آموزان ایرانی از مسیرهای غیررسمی است،‌ متأسفانه این محتوا با پلت‌فرم‌ها و سرویس‌های خارجی هستند که محل تغذیه کودکان و نوجوانان ایرانی هستند‌، بنابراین با علم به این نکته مسئولیت ما برای فراهم شدن دسترسی کودکان و نوجوانان ایرانی به سرویس‌های بومی بیشتر می‌شود.

نبود زیرساخت پرداخت برای سرویس‌های بومی در ایران

محمدپور مهمترین دلیل موفق نبودن سرویس‌های بومی در این زمینه را نبود زیرساخت‌های پرداخت می‌داند و می‌گوید: اگر سرویس پرداخت تسهیل‌شده مثل سرویس پرداخت روی قبض موبایل یا تلفن ثابت در این زمینه فراهم نشود،‌ سرویس‌دهنده‌های ایرانی امکان فروش سرویس به مخاطبان کودک و نوجوان ایرانی را نخواهند داشت‌، چرا که والدین با ضرورت‌های تهیه دسترسی به سرویس‌های دیجیتال ویژه فرزندانشان آشنا نیستند.

یارانه حمایتی برای نشر دیجیتال در حوزه کودک و نوجوان

با توجه به افزایش قیمت کتاب در ایران به‌ویژه در حوزه کودک و نوجوان‌، بسیاری بر این باورند که کتاب حتی در حوزه کودک و نوجوان از سبد بسیاری از خانوارهای ایرانی حذف شده است،‌ با این باور و با توجه به عدم فرهنگ‌سازی در این زمینه به‌نظر می‌رسد که خانواده‌ها به‌ویژه در نقاط محروم نسبت به پرداخت هزینه‌های سرویس‌های دیجیتال توجیه نباشند. با توجه به نقش دولت در زمینه اختصاص یارانه‌های حمایتی برای افزایش سرانه مطالعه و مصرف کتاب و کتابخوانی این نیاز احساس می‌شود که در زمینه مصرف محتوای دیجیتال نیز نیازمند اختصاص یارانه به مصرف‌کننده هستیم.

محمدپور در این زمینه می‌گوید: دولت و نهاد حاکمیت می‌توانند سرویس را از سرویس‌دهنده خریداری کنند تا برای گروه‌های هدف در بازه‌های زمانی مختلف امکان دسترسی را فراهم کنند‌، برای نمونه وزارت آموزش و پرورش می‌تواند دسترسی تعدادی از دانش‌آموزان به‌ویژه در مناطق محروم‌تر را به این سرویس‌ها فراهم کند.

وی درباره ضمانت اجرای این سند نیز می‌گوید: با توجه به اینکه بسیاری از نهادهای فعال در حوزه فرهنگ در کشور در کمیسیون عالی محتوای شورای‌عالی فضای مجازی عضو هستند و برای تصویب سند باید آن را امضا کنند،‌ در اجرا نیز دخیل هستند و مفاد را پیگیری خواهند کرد.

دسترسی مخاطب ایرانی به محتوای خارجی نامطمئن

این فعال عرصه کتاب‌های دیجیتال با تذکر این مطلب که "اگر ما از ابزارهای دیجیتال داخلی برای توسعه فرهنگی استفاده نکنیم و محتوای سالم در اختیار فرزندانمان قرار ندهیم، سرویس‌های خارجی این کار را خواهند کرد"،‌ گفت: آن زمان تبعات فرهنگی بسیاری گریبانگیر جامعه می‌شود،‌ در حوادث و جریانات اخیر این موضوع به‌خوبی خود را نشان داد که رسانه‌های غربی چگونه نوجوانان ایرانی را تحت تأثیر قرار می‌دهند، متأسفانه هجمه‌های فرهنگی علیه کشور ما بسیار است‌، برای مقابله با این هجمه‌ها باید از داشته‌هایمان بهره بگیریم، کشورهای عربی و ترکیه که هجمه فرهنگی بسیار کمتری علیه آن‌ها وجود دارد،‌ با بودجه‌های چند ده برابری به مقابله رفته‌اند و ما هنوز ضرورت آن را درک نکرده‌ایم و دسترسی مخاطبان ایرانی به محتوای خارجی نامطمئن بسیار بیشتر از دسترسی به محصولات بومی مطمئن است.

محمدپور تصریح می‌کند: چندین سایت فارسی‌زبان که مبدأ آن‌ها در کشورهای اروپایی است،‌ در عرضه و انتشار کتاب‌های غیرقانونی‌، بدون مجوز و... ایرانی فعال هستند‌، عمده کتاب‌های این سایت‌ها با محتوای ضدایرانی و ضداسلامی همراه هستند، متأسفانه مصرف‌کننده ایرانی این سایت‌ها نیز بسیارند.

چرا تصویب سند توسعه و ساماندهی نشر کتاب الکترونیک اهمیت دارد؟

سؤالی که ممکن است‌ پیش آید این است؛ چرا تصویب سند توسعه و ساماندهی نشر کتاب الکترونیک اهمیت دارد؟ برای پاسخ به این پرسش باید نگاهی به مصرف ایرانیان در این زمینه داشته باشیم.

10 تا 12 میلیون ایرانی کتاب الکترونیک می‌خوانند

در ایران به‌صورت سالیانه بین 10 تا 12 میلیون ایرانی در طول یک سال کتاب الکترونیک می‌خوانند، این بدان معنا نیست که حتماً کتاب را می‌خرند و می‌خوانند؛ بلکه این آمار نشان می‌دهد که مصرف کتاب الکترونیک در ایران این میزان است.

براساس همین داده‌ها، می‌توان گفت تعداد کسانی که میان پلت‌فرم‌ها اشتراک دارند و از این طریق کتاب می‌خرند و می‌خوانند، حدود دو و نیم میلیون کاربر ثبت شده است که کل خرید این‌ کاربرها در طول یک سال بین 230 تا 250 میلیارد تومان تخمین زده شده است؛ رقمی که حدود چهار تا پنج درصد کل بازار کتاب براساس قیمت پشت‌جلد را تشکیل می‌دهد. باید در نظر داشته باشیم که قیمت کتاب الکترونیک در ایران 30 تا 50 درصد قیمت پشت‌جلد کتاب چاپی محاسبه می‌شود؛ بنابراین اگر به‌لحاظ قیمتی پنج درصد گردش مالی کتاب را شکل می‌دهد، 10 درصد میزان فروش قانونی را نیز در دست دارد.

محمدپور در زمینه استفاده از کتاب‌های دیجیتال از مسیرهای غیرقانونی می‌گوید:‌ وقتی کالایی به‌صورت غیرقانونی مصرف می‌شود، به این معنی است که مصرف قانونی آن کم شده است؛ بنابراین هرچه به پلت‌فرم‌ها اهمیت داده شود، در واقع دایره مصرف غیرقانونی کوچک‌تر و کمتر می‌شود. در بازار غیررسمی هم کتاب‌های قانونی ناشران عرضه می‌شود و هم کتاب‌های غیرقانونی؛ یعنی کتاب‌هایی که مجوز ندارند و مناسب نیستند، این نوع آثار در تعداد بالایی عرضه می‌شود و در دسترس همگان قرار دارد؛ به همین دلیل است که اگر پلت‌فرم‌ها توسعه یابند و حمایت شوند، اولین بازخوردش به ناشر بازمی‌گردد و در درجه دوم به توسعه رسمی فرهنگ در کشور، مثلاً اگر در حوزه موسیقی، به موسیقی اصیل بها داده شود، دیگر موسیقی زیرزمینی و غیرقانونی مجالی برای عرضه نمی‌یابد، در حوزه نشر الکترونیک هم وضعیت به همین منوال است.

کتاب دیجیتال به‌رسمیت شناخته نمی‌شود

به‌رسمیت نشناختن این حوزه از سوی نهادهای مرتبط حاکمیتی و دولتی سرچشمه مشکلات فعالان این حوزه است و محدودیت‌‌های بسیاری را برای آن‌ها به وجود آورده است.

دامون آذری مدیر مؤسسه آوانامه و فعال در حوزه تولید کتاب صوتی با تأکید بر این موضوع می‌گوید: یکی از مهمترین دلایل اینکه می‌گویم کتاب‌های صوتی هنوز به‌رسمیت شناخته نشده‌اند،‌ این است که مجوز کتاب‌های صوتی را یا باید از بخش رسانه‌های دیجیتالی در قالب نرم‌افزار دریافت کرد یا از دفتر موسیقی وزارت ارشاد در قالب آلبوم موسیقی‌، در حالی که کتاب صوتی یک مدیوم و هویت مستقل از هر یک از این دو است،‌ البته اخیراً اقداماتی در معاونت فرهنگی وزارت ارشاد انجام شده است اما تا پیش از این چنین نبود چون کتاب صوتی به‌رسمیت شناخته نشده بود.

حضور تحقیرآمیز ناشران دیجیتال در نمایشگاه کتاب

وی با بیان این مطلب که یکی از مهمترین دلایل تدوین چنین سندی به‌رسمیت شناخته شدن کتاب‌های صوتی و الکترونیک است،‌ ادامه می‌دهد:‌ این به‌رسمیت نشناختن مصادیقی دارد‌، یکی از این مصادیق،‌ این است که ناشران کتاب‌های کاغذی به‌راحتی می‌توانند در نمایشگاه کتاب تهران حضور داشته باشند،‌ اما ناشران کتاب‌های دیجیتال به‌دشواری و تحقیرآمیز در نمایشگاه حضور دارند. همه غرفه‌ها باید توسط ناشران کاغذی جانمایی شود و بعد اگر غرفه‌ای باقی مانده بود به ناشران دیجیتال اختصاص پیدا کند،‌ در حالی که بسیاری از ناشران کتاب‌های صوتی و دیجیتال ناشران بزرگی هستند و صدها عنوان کتاب منتشر کرده‌اند.

آذری با اشاره به دیگر مشکل ناشران دیجیتال می‌گوید: یکی از دیگر مشکلات ما بحث معافیت‌های مالیاتی است،‌ در حالی که ناشران کاغذ از معافیت مالیاتی بهره‌مند هستند و در مقام اجرا نیز این معافیت اجرایی می‌شود،‌ ما ناشران کتاب‌های دیجیتال با وجود بهره‌مندی از معافیت مالیاتی گرفتار رفتارهای سلیقه‌ای ممیزان مالیاتی هستیم. در زمینه معافیت‌های بیمه‌ای نیز ما با مشکل مواجه هستیم چرا که نمی‌توانیم مانند ناشران کاغذی از معافیت بیمه‌ای بهره‌مند شویم.

مدیر مؤسسه آوانامه مهمترین رسالت نهادهای حاکمیتی و دولتی در قبال نشر دیجیتال را به‌رسمیت شناختن آن‌ها و برطرف کردن تفاوت‌های موجود در حمایت بین این دو ناشر( ناشر کاغذی و دیجیتال) می‌داند و می‌گوید: نشر دیجیتال در ایران در 12 سال اخیر شکل گرفته است و تداوم و توسعه آن بستگی بسیار به به‌رسمیت شناختن دارد.

مسیر فرهنگ‌سازی از رسانه ملی می‌گذرد

وی ادامه می‌دهد: معرفی این مدیوم به مردم در وضعیت فعلی اهمیت بسیار دارد،‌ بسیاری از مردم ایران نمی‌دانند که کتاب صوتی یا دیجیتال چه ویژگی‌هایی دارد، بخشی از این فرهنگ‌سازی را ما فعالان در شبکه‌های اجتماعی پیش برده‌ایم، اما دسترسی به عموم مردم تنها از مسیر رسانه ملی می‌گذرد،‌ تولید برنامه‌هایی با محوریت معرفی این نشر می‌تواند در استفاده از نشر دیجیتال کمک‌رسان باشد.

گردش مالی 250میلیاردتومانی نشر دیجیتال در ایران

یکی از مهمترین مباحث در حوزه نشر دیجیتال‌، گردش مالی این نشر است،‌ به‌گفته آذری گردش مالی 250 میلیارد تومانی نشر دیجیتال و صوتی در ایران حدود 5 درصد گردش مالی صنعت نشر ایران را شکل می‌دهد، این عدد در کشورهایی چون آمریکا به 30 درصد رسیده است.

به‌نظر می‌رسد با حمایت از نشر دیجیتال و ترسیم چشم‌انداز آن،‌ هم می‌توان به گردش مالی بالاتری در این حوزه اندیشید و هم ورود ناشران بیشتر به این حوزه را رقم زد.

مقایسه نشر دیجیتال در ایران و سایر کشورهای منطقه اگرچه رشد سال‌های اخیر ایران در این عرصه را نشان می‌دهد،‌ اما این رشد به‌معنای پیشرفت در سطح منطقه نیست.

از منطقه عقب مانده‌ایم

آذری در این زمینه به فعالیت شرکت استوری‌تل سوئد اشاره می‌کند و می‌گوید: این شرکت در حوزه خاورمیانه محبوبترین اپلیکیشن کتاب‌های صوتی و دیجیتال است‌، بخش زبان عربی بسیار گسترده‌ای دارد. ما در مقایسه با سایر کشورهای منطقه در این زمینه بسیار عقب‌ مانده‌ایم‌، باید نگران نیز باشیم که تنها 10 هزار کتاب صوتی در ایران در دسترس است. با توجه به پیشینه فرهنگی ایرانیان ما باید در این زمینه پیشرو باشیم،‌ اما از منطقه هم عقب افتاده‌ایم.

 آمارهای نشر دیجیتال نشان می‌دهد که ما در حوزه نشر دانشگاهی و نشر کودک و نوجوان رشدی نداشته‌ایم. در بازار کتاب الکترونیک گروه‌های سنی 35 ـ 25 سال بیشترین مخاطبان را تشکیل می‌دهند، بر همین اساس عمده آثار عرضه‌شده، در حوزه‌های ادبیات، روانشناسی و... است و در حوزه دانشگاهی، کودک و نوجوان و کمک‌آموزشی هنوز بازاری شکل نگرفته است.

کارشناسان معتقدند که با ضعف در اطلاع‌رسانی مواجه هستیم. جوانان (گروه سنی 35 ـ 25 سال که بیشترین کاربران نشر الکترونیک هستند) بیشتر در نت‌ها و شبکه‌های اجتماعی حضور دارند و از این فضا مطلع‌اند، اما زنان خانه‌دار و بچه‌ها بیشتر با تلویزیون در ارتباط هستند، در این دست از رسانه‌ها ما با اطلاع‌رسانی کاملی در زمینه استفاده از نشر الکترونیک مواجه نیستیم، بنابراین حیات و بقای نشر الکترونیک ارتباط مستقیمی با نظام‌مند شدن آن دارد،‌ تدوین سند توسعه و ترسیم چشم‌انداز می‌تواند به برطرف شدن موانع پیشِ‌رو منجر شود و در صورتی که دستگاه‌ها و نهادها با آن همراهی کنند،‌ آینده خوبی را برای نشر دیجیتال و صوتی ایران می‌توان متصور بود.

انتهای پیام/+