بررسی راهکارها و شیوه درست مناظره در اسلام در یک کتاب جدید

به گزارش خبرنگار فرهنگی تسنیم، مجادله‌ها در فرایند زمان، جز اختلاف، بدبینی، دشمنی و کینه توزی، خونریزی و آوارگی، به بار نیاورده است و اکنون نیز با توجه به فضای رسانه‌ای معاصر در می‌یابیم که سطوحی از خشونت کلامی و میل به چیرگی و استیلا در آن دیده می‌شود؛ در حالی که اگر دو طرف، به نیت و انگیزه روشن شدن «حق» در یک مسئله و موضوع به «مباحثه» بپردازند، فرزند سالم و کامل و زیبایی به نام «حقیقت» به «دنیای باور» پای می‌نهد. حجت الاسلام والمسلمین محمدباقر شریعتی سبزواری نویسنده کتاب «مناظره اسلامی»، تلاش کرده است نت مناظره اسلامی را در قالب «صنعت ششم» برای اولین بار در این کتاب بسط دهد.

در این کتاب کوشش شده به صورت مستقل پس از مطالعه متون مناظره‌ها در فرایند مباحث مختلف، به مثابه گواه و نمونه،  قاعده و موازینی را استخراج کند و حتی المقدور با یک مناظره عملی از قرآن، پیامبر، امامان و اصحاب فاضل آنان یا عالمان ربانی در عصر گذشته و حاضر، شاهد آورده شود تا علاقه‌مندان به مناظرات اسلامی عنایت بیشتری پیدا کنند.

این کتاب در هفت بخش تألیف شده است؛ بخش اول با عنوان «عوامل کشف فن مناظره مطلوب و بحث آزادی بیان» شامل دو فصل است که فصل اول با عنوان «اکتشاف فن مناظره» به بررسی مجادله یونانی به جای مناظره اسلامی، جایگاه مناظره در قواعد گفت‌وگو، مجادله احسن و واژگان مشابه مناظره پرداخته و فصل دوم با عنوان «آزادی بیان و عقیده در اسلام» وجوب نهی از منکر، حرمت حفظ و نشر کتب ضلال و آیه لهو الحدیث را تبیین کرده است.

بخش دوم با عنوان «مناظره و صناعات خمس» به بیان گرایش مردم به محاورات و جدال و ملاک تقسیم قیاس در نگاه جدید پرداخته و مشترکات و مختصات مناظره با صناعات و مناظره شیخ جواد قمی با عبدالوهاب و مناظره شیخ معتصم با شیخ عبدالقادر را مورد تأکید قرار داده است.

«مبادی تصوریه و تصدیقیه مناظره» عنوان سومین بخش از کتاب حاضر است که مشتمل بر سه فصل است: فصل اول با عنوان «تعریف و موضوع مناظره» به بررسی مناظره در مقام تصور و تصدیق، تعریف مناظره توحیدی، آداب و قواعد آن و تقلید ستیزی و مبارزه با تعصبات می‌پردازد. فصل دوم با عنوان «تاریخ و پیشینه» به بیان مناظره همزاد بشریت، مناظره در عصر عباسی‌ها و مناظره در یونان و ایران می‌پردازد. فصل سوم با عنوان «فواید، شرایط و اهداف مناظره» فواید مناظره، گفت‌وگو بهترین راه تفهیم و توافق و یکی از روش‌های تعلیم و تربیت را تبیین کرده و شرایط مناظره‌گران و مجادله کنندگان احسن (آشنایی با قواعد منطقی، دوری از پرسش‌های مبهم و مغرضانه و پرهیز از الفاظ رکیک) و ضوابط مناظره مطلوب و سودمند (رعایت منطق و انصاف، اجتناب از منیت و خودبینی و ترک مقابله به مثل) را مورد تأکید قرار داده و مهارت علمی و عملی و کلامی و راهکارهای مناظره با ادیان را به رشته تحریر درآورده است.

نویسنده در بخش چهارم از این کتاب با عنوان «مجادله و گفت‌وگوی احسن در قرآن» به تشریح جدل و گفت‌وگو در قرآن، حکمت تکرار واژه جدل و اعجاز قرآن و استدلال جدلی (استدلال از طریق تعریف، استدلال از راه ذکر خاص بعد از عام، قیاس خلف و انتقال به استدلال دیگر) پرداخته و فرق مناظره و نظایر آن با برهان، فرق مناظره و منازعه و محتوای مناظره و منابع آن را بیان کرده است.

پنجمین بخش از کتاب حاضر با عنوان «مناظره در تفکر غرب و اصول مناظره در مکتب اهل بیت (ع)» شامل دو فصل است که فصل اول با عنوان «مناظره از نظر غربی‌ها» به بررسی شیوه‌های مناظره در غرب (روش دیالکتیکی، گفت‌وگوی دونفری (دیالوگ)، سمپوزیوم (یا گفت‌وگوی جمعی)، میزگرد و مناظره و شیوه سخن پژوهان پیشرو) پرداخته و مناظره در اروپا و آمریکا را شرح داده است. فصل دوم با عنوان «اصول مناظره در مکتب اهل بیت (ع)» روش مباحثه‌ای در اسلام، مناظره منطقی و مناظره علمی را تبیین کرده و اصول مناظره علمی امام رضا (ع) (سخن نرم و آهنگ گرم، نظم منطقی در گفتار و مستندگویی)، فرایند مناظره علمی (دعوت به پرسش، همگام و همراه شدن و هدایت و راهنمایی مناظر) و راه و رسم تبلیغ در قالب اسلامی را مورد تأکید قرار داده، و اخلاق مناظره در مجادله احسن (اِعمال حسد، کینه ورزی، خودستایی و تظاهر و ریا) و آداب مناظره از نظر اسلام (انگیزه اثبات حق، تخصص و اجتهاد، تکیه بر حق، پیراستگی از تعصبات و واجب کفایی) را به رشته تحریر درآورده است.

«اقسام مناظره، شیوه‌ها و روش‌های آن در مکتب اهل بیت (ع)» عنوان ششمین بخش از کتاب مذکور است که مشتمل بر سه فصل است: فصل اول با عنوان «اقسام مناظره و شیوه‌های آن» به بیان مناظره ادبی و فلسفی و مناظره سیاسی و مؤلفه‌های آن پرداخته و مناظره اقتصادی و کلامی، اهداف مناظره مأمون (خراب کردن وجهه امام رضا (ع)، شناخت بهتر چهره امام و تمایل مأمون به دانشمند معرفی کردن خویش) و شیوه‌های خاص در مناظره امام (مناظره تک به تک، خودداری از نقد شخصیت افراد به جای نقد استدلال، وارد کردن عیب مصنوعی، مغالطه نقل قول ناقص و مغالطه توسل به جهل) را مورد تأکید قرار داده است. فصل دوم مناظره با شیوه‌های دیگر (میدان دادن به طرف مقابل، انصاف و عدالت، با حوصله برخورد کردن، استفاده از شیوه اغفال و کادرسازی) و فصل سوم متون مناظرات (فرق آل و امت) را بررسی کرده است.

نویسنده در هفتمین و آخرین بخش از کتاب حاضر با عنوان «مناظره؛ آفات و آثار» که شامل چهار فصل است؛ در فصل اول با عنوان «عوامل موفقیت در مناظره» به بررسی تسلط کامل بر موضوع، ساده و طبیعی و یکدست بودن پرداخته و در فصل دوم با عنوان «نمونه‌هایی از مناظرات اصحاب مناظره هشام با دانشمند شامی»، مناظره مؤمن طاق با نعمان بن ثابت و مناظره با زید بن علی بن الحسین را مورد تأکید قرار داده و در فصل سوم به عنوان «آفات مناظره تکیه بر ظن و گمان»، تقلید کور از نیاکان، تکبر و غرور، حق ستیزی و انزوا و کناره جویی را تشریح کرده و در فصل چهارم با عنوان «موانع گفت‌وگو و مناظره قدرت‌های حاکم»، گرایش‌های افراطی، مطلق گرایی و ترس از گمراهی را به رشته تحریر درآورده است.

در قسمتی از این کتاب با عنوان خودداری از نقد شخصیت افراد به جای نقد استدلال می‌خوانیم:

از نکات جالب و شایان توجه در این مناظره و اغلب مناظرات اسلامی، آن است که امام رضا (ع) در هیچ جای مناظره مخاطبان خود را متهم به دروغ‌گویی و مغلطه‌گری و سوء استفاده مالی و غیره نمی‌کند، بلکه در همه موارد، نقاط اشتباه و انحراف موضوع آنان را تذکر می‌دهد. در حقیقت امام از نقد شخصیت افراد خودداری می‌کند و به نقد مطالب می‌پردازد. با آنکه در برخی موارد احساس می‌شود که مخاطبان امام راه اعتدال را رها کرده، کلمات خود را آمیخته با دروغ، تحریف یا مغلطه مطرح می‌کنند.

امام در همه این حالات، با صبر و حوصله از کنار شخصیت افراد گذشته و تنها استدلال‌های آنان را به نقد می‌کشد. در مقابل می‌بینیم که جاثلیق _ بزرگ نصرانیان _ از تنها فرصتی که برای نقد شخصیت امام پیدا می‌کند سریعاً استفاده کرده، آن حضرت را به جهل و ناتوانی علمی متهم می‌نماید، ولی امام رضا (ع) هماوردی نمی‌کند. توجه به این نکته در مناظراتی که دارای ناظران متعدد است باید در کانون توجه قرار گیرد، زیرا می‌تواند توجه مخاطبان را به سوی حق مداری مناظره جلب کند و از خارج شدن شکل مناظره از یک مباحثه علمی به دعوای شخصی جلوگیری نماید.

کتاب «مناظره اسلامی (کشف حقیقت به روش گفت و گو و مفاهمه در فرهنگ اسلامی (صنعت ششم))» اثر حجت الاسلام والمسلمین محمدباقر شریعتی سبزواری در 416 صفحه به همت مؤسسه بوستان کتاب به چاپ رسید.

علاقه مندان برای تهیه این کتاب می‌توانند به نشانی اینترنتی مؤسسه بوستان کتاب به آدرس www.bustaneketab.ir مراجعه کنند.

انتهای پیام/