مجازات رویکرد غرب‌گرایانه ارمنستان از سوی روسیه چه می‌تواند باشد؟
این سوال که «مجازات ما چیست؟» در میان بسیاری از ارامنه وجود دارد. اما با کمی تفکر به این نتیجه می‌رسند که هر آن چیزی که می‌توانست اتفاق بیفتد قبلاً رخ داده است. ارمنستان معتقد است هزینه شکاف میان مسکو و ایروان را با تسلیم قره‌باغ پرداخت کرده است.
به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم، طی 6 سالی که نیکول پاشینیان رهبری ارمنستان را برعهده داشت، بارها در مورد تجدید نظر اساسی در روابط ارمنستان با روسیه صحبت شده است و هر بار مسکو در پاسخ می‌تواند ادعا کند که مبادلات تجاری بین کشورها باثبات است، همکاری های نظامی-فنی ادامه دارد و حتی در حل‌وفصل مسئله قره‌باغ روسیه تلاش می‌کند حداقل سرنوشت متحد رسمی یعنی ارمنستان را بهبود بخشد.
با این حال، تمام این استدلال‌های طرفین از پاییز 2023 کارایی خود را به طور کامل از دست داده‌اند. اکنون که بالاخره ارامنه قره‌باغ را به‌طور کامل از دست داده اند، با تعجب از خود می‌پرسند آیا همچنان باید روسیه را به عنوان متحد اصلی خود به حساب بیاورند؟
اما سوال اصلی در جای دیگری نهفته است و آن اینست که «کرملین چگونه می‌تواند ارمنستان را به دلیل تغییر سیاست خارجی‌اش مجازات کند».
لبه‌های درگیری
مدت هاست که خبری مبنی بر بهبود روابط مسکو و ایروان وجود ندارد. در عوض به اندازه کافی ژست‌های تند و تیز وجود دارد که نه تنها وزارت خارجه روسیه، بلکه نیروهای امنیتی این کشور را نیز نگران کرده است.
به عنوان مثال: پرونده جنایی علیه یوری خاچاتوروف، دبیرکل سابق سازمان پیمان امنیت جمعی و یا رابرت کوچاریان، رئیس جمهور سابق ارمنستان، که در سال 2018 باز شد، یا اعتراف پاشینیان مبنی بر اینکه موشک های اسکندر ارائه شده توسط روسیه در جنگ 2020 «عمل نکرده یا فقط 10 درصد آنها عملیاتی شده» را در نظر بگیرید.
با این حال، در ماه‌های اخیر این اظهارات از سطح سخنرانی و مصاحبه به اقدامات عملی تبدیل شده است. هنگامی که رهبری ارمنستان ظرف چند هفته از توقف مشارکت در پیمان امنیت‌جمعی به تمایل به پیوستن به اتحادیه اروپا و خروج مرزبانان روسی از فرودگاه زوارتنوتس ایروان خبر می‌دهد ، مشخص می‌شود که اکنون تجدید نظر در روابط قبلی لفاظی نیست بلکه به واقعیت تبدیل شده است.
پیش از این، اظهارات مقامات ارمنستان مبنی‌بر اینکه روسیه به تعهدات خود نسبت به متحدینش عمل نمی‌کند بیشتر جنبه شکایت داشت و با احتیاط بیان می‌شود و درکنار آن همیشه در مورد بازگشت به قالب قبلی از سوی مقامات ایروان ابراز آمادگی وجود داشت. به عنوان مثال، در بهار سال 2023، پاشینیان امکان استقرار مأموریت سازمان پیمان جمعی در مرز ارمنستان و آذربایجان را رد نکرد، در صورتی که این سازمان «منطقه مسئولیت خود را در ارمنستان و قفقاز جنوبی تعیین کند».
اما اکنون نتیجه کار چیز دیگری است. ایروان یک سال و نیم است که رویدادهای سازمان پیمان امنیت جمعی را نادیده می‌گیرد و نه در جلسات و نه در تمرینات نظامی این پیمان شرکت نمی‌کند. در همین راستا پاشینیان در مصاحبه‌ای با کانال فرانس 24 در آستانه روز مدافع میهن روسیه گفت که مشارکت ارمنستان در این سازمان را «منجمد» کرده است.
در ادامه، دبیر شورای امنیت ارمنستان «آرمن گریگوریان» نیز در همین راستا سخن گفت و اتکا به مسکو را از همان آغاز استقلال «اشتباهی استراتژیک» خواند و در ادامه، ارمنستان رسماً از توقف کار مرزبانان روسی در فرودگاه ایروان خبر داد. این شکاف می‌توانست با سفر زلنسکی رئیس جمهور اوکراین به ایروان تکمیل شود که ظاهراً به دلایلی به تعویق افتاده است.
همه این موارد دیگر فقط گلایه و شکایت نیست، بلکه اقداماتی ملموس است. اولویت‌های سیاست خارجی ارمنستان تغییر کرده است و به نظر خطوط جدید آن هم قبلاً ترسیم شده است. همکاری استراتژیک ایروان با مسکو به پایان راه خود رسیده است. البته موضوع پایگاه نظامی گیومری به احتمال زیاد فعلاً مسکوت خواهد ماند، اما حتی خروج مرزبانان از فرودگاه ایروان نیز موضع ارمنستان را کاملاً متفاوت خواهد کرد. برای مثال شرایط نیروهای حافظ صلح روسی در قره باغ ثابت می‌کند که چند هزار نفر از پرسنل نظامی یک عامل سیاسی نخواهند بود اگر همه شرایط یا دست کم قسمت اعظم آن محیا نشده باشد.
سناریو‌های تقابل
ارمنستان مجبور است عواقب احتمالی جدایی خود از روسیه را بپذیرد و هزینه آن را پرداخت کند. اما سوالی که پیش می‌آید اینست که «چگونه مجازات می‌شویم؟» پس از چندین ماه تأمل در ارمنستان به این نتیجه رسیدند که بدترین اتفاقات قبلاً رخ داده است.
در ایروان معتقدند که ارمنستان قبلاً هزینه این شکاف و جدایی از روسیه را پرداخت کرده و بهای آن قره باغ بوده است. این موضع ممکن است برای یک کشور کوچک سه میلیونی که به شدت به واردات از روسیه وابسته است ساده‌لوحانه به نظر برسد. با این حال، روسیه واقعاً راه‌های زیادی برای مجازات ارمنستان ندارد و هیچ‌کدام از آنها مؤثر به نظر نمی‌رسند.
- بیایید از بدترین شرایط شروع کنیم. تغییر قدرت یا کودتای سیاسی با کمک نیروهای مخالف و انواع سازمان‌های شبه نظامی در ارمنستان. در واقع بسیاری از جانبازان دو جنگ قره‌باغ از پاشینیان متنفرند و اکنون 100 هزار پناهنده ارمنی از قره‌باغ به آنها اضافه شده است. اما در سال‌های اخیر، پیش‌فرض‌ها مبنی بر اینکه مردم قره‌باغ به ایروان می‌آیند و انقلاب را آغاز می‌کنند، بارها عدم امکان خود را در عمل نشان داده است.
اعتراضاتی از جانب طرفداران قره باغ وجود داشت، اما حتی در احساسی‌ترین لحظات یعنی در جنگ سوم در سال 2023، تعداد آنها بسیار کمتر از حد توقع بود و خشم مردم در این اعتراضات نه تنها علیه پاشینیان، بلکه علیه مقامات سابق خانکندی (آرتساخ)، سازمان‌های بین المللی و حتی روسیه را نیز در بر می‌گرفت.
حتی اگر تصور کنیم که دوباره انتخابات زودهنگام در کشور برگزار شود، پناهندگان قره‌باغ نمی‌توانند براساس قانون در آن شرکت کنند. گذرنامه‌های آنان هرچند تفاوت اندکی با پاسپورت‌های معمولی ارامنه دارد، اما دولت ارمنستان آنها را فقط به عنوان اسناد سفر می‌شناسد و صاحبان آنها را به‌عنوان شهروندان ارمنی محسوب نمی‌کند تا زمانی که مراحل قانونی بازگشت را طی کنند.
به عبارت دیگر، در ارمنستان به اندازه کافی از پاشینیان انتقاد می‌کنند، اما کسانی هم که با سیمونیان(رئیس خبرگزاری‌های اسپوتنیک و رای روسیه) و زاخارووا موافق هستند در شرایط کنونی ارمنستان در یک اقلیت مطلق به سر می‌برند. از آن جمله در میان ارتش ارمنستان، که یک کودتای نظامی در این کشور را تقریباً غیرممکن می‌کند. در واقع، بلافاصله پس از شکست در جنگ 2020 تلاش‌هایی برای انجام یک کودتا صورت گرفت که نتیجه‌ای در بر نداشت.
- بسیاری از منتقدان در مقابل این تئوری که روسیه می‌تواند ارمنستان را از طریق آذربایجان مجازات کند می‌ایستند و آن را به دلایلی امکان‌پذیر نمی‌دانند. از جمله اینکه تمام اقدامات باکو در چند سال گذشته ثابت می‌کند که آنها از مسکو پیروی نمی‌کنند، به ویژه در مسائل اصلی سیاست خارجی خود. این سوال که آیا جنگ جدیدی بین ارمنستان و آذربایجان رخ خواهد داد یا نه هنوز پاسخ مشخصی ندارد، اما این تصمیم باکو است نه مسکو.
- در حوزه اقتصادی اغلب نظریه‌ها به درهم شکستن ساختارهای اقتصادی ارمنستان اشاره دارند. این کشور گاز خود را از روسیه دریافت می‌کند، شبکه برق توسط یک شرکت وابسته به روسیه کنترل می‌شود، راه آهن متعلق به راه آهن روسیه است و به دلیل مشارکت این کشور در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، فروشگاه‌ها پر از کالاهای روسی است. اما سؤال این است که روسیه که قبلاً روابط خود را با اروپا قطع کرده است، تا چه حد می‌تواند از عهده از دست دادن بازارهای باقی مانده کشورها همسایه برآید به خصوص در شرایطی که اثربخشی چنین فشار اقتصادی بر ارمنستان مورد تردید است، این کشور با زندگی در محاصره غریبه نیست.
در واقع روسیه در حال حاضر نیز از نظر اقتصادی ارمنستان را تحت فشار قرار داده است. راه اصلی بین دو کشور از طریق ایست بازرسی «ورخنی لارس» به صورت دوره‌ای بسته می‌شود و ماموران گمرک روسیه مشکلات عدیده‌ای را برای ارامنه ایجاد کرده‌اند. اما ارمنستان قطعاً از چنین فشاری جان سالم به در خواهد برد، همانطور که از بسته شدن کامل گذرگاه لارس علیا در اوستیای شمالی برای یک سال و نیم تمام، پس از جنگ روسیه و گرجستان جان سالم به در برد.
مدل مولداوی
با این وجود، علیرغم همه مشکلات، تصور اینکه روابط بین ارمنستان و روسیه می‌تواند تا سطح مثلاً گرجستان کاهش یابد، دشوار است. میان این دو کشور هیچگونه تضادی وجود ندارد، افراد زیادی با دیدگاه‌های طرفداری از روسیه در جامعه ارمنستان وجود دارند، زبان روسی و رسانه‌های روسی به طور گسترده در این کشور صحبت می‌شود. بنابراین، مولداوی قیاس مناسب‌تری برای آینده روابط مسکو-ایروان به نظر می‌رسد.
مولداوی با ابراز همبستگی با گرجستان و اوکراین، به یک فهم درست از موقعیت خود رسیده است. درگیری مستقیم با روسیه، با وجود نامطمئن بودن وضعیت در دنیستر، سناریوی محتملی به نظر نمی‌رسد و از آنجایی که نیازی به یک انتخاب وجودی نیست، بنابراین می‌توان روابط مطمئنی ایجاد کرد. تا همین اواخر، مولداوی گردش تجاری کاملاً مناسبی با روسیه داشت و کاهش کنونی آن نتیجه تحریم‌های اعمال شده برضد روسیه است و نه یک تصمیم سیاسی. موضوع مشارکت مولداوی در سازمان کشورهای مشترک‌المنافع نیز که اخیراً مطرح شد، قبل از این، هیچ‌کس را نگران عضویت این کشور در باشگاه کشورهای پس از اتحاد جماهیر شوروی نکرده بود.
آینده ارمنستان هم به احتمال زیاد همینطور خواهد بود. تجارت با روسیه تا جایی که توان عملیاتی لارس علیا اجازه دهد، ادامه خواهد یافت و حتی شاهد رشد هم خواهد بود. مردم همچنین برای کار به مسکو سفر خواهند کرد تا زمانی که نرخ تبدیل روبل با درام ارمنستان چنین درآمدهایی را که از این راه بدست می‌آید کم سود کند.
پایگاه نظامی روسیه با ظرفیت پنج هزار سرباز می‌تواند در منطقه گیومری تا سال 2044 یعنی کل دوره مقرر در توافقنامه میان دو کشور به فعالیت خود ادامه دهد، اما بیشتر به عنوان یادگاری از دوران گذشته مانند گروهی از نیروهای روسی در ترانس‌نیستریا.
اما مهم‌ترین مسئله در این ارتباط کارآمدی شرکای امنیتی جدید ارمنستان یعنی فرانسه و یونان، رقبای تاریخی ترکیه، خواهد بود. پاسخ به این مسئله، به احتمال زیاد، برای ارامنه چندان دلگرم کننده نخواهد بود. شرکای جدید تا زمانی که بابت تهیه سلاح پول دریافت کنند از مواضع ایروان حمایت می‌کنند، اما در صورت هرگونه جنگ جدید با آذربایجان، آنها به‌عنوان وکلای ارمنستان در مجامع بین‌المللی عمل خواهند کرد نه به‌عنوان یک متحد نظامی.
قاعدتاً این مقدار حمایت بسیار کمتر از آنچه ترکیه برای آذربایجان و ناتو برای اوکراین انجام داده است، می‌باشد، اما همچنان بیشتر از روسیه برای ارمنستان پس از سال 2020 است.
پاشینیان اخیراً گفت «ارمنستان هرگز انتظار مداخله نظامی از سازمان پیمان امنیت جمعی را نداشت بلکه در درجه اول، ما انتظار یک موضع‌گیری سیاسی از روسیه داشتیم» بنابراین اگر هدف ارمنستان توجه به پلتفرم‌های غربی باشد، قطعاً فرانسه و یونان این امر را بهتر از مسکو انجام خواهند داد.
وضعیت ارمنستان مشابه بسیاری از کشورهای دیگر پس از فروپاشی شوروی نیست. روسیه تهدید اصلی برای امنیت ارمنستان نیست زیرا مرز مشترکی با این کشور ندارد، بلکه تهدید اصلی آذربایجان است و ایروان در درجه اول برای مهار تهدید باکو به متحدانی نیاز دارد.
روسیه قبلاً در عمل نشان داده که حداقل این کار را در قبال دولت پاشینیان انجام نمی‌دهد. اما اروپا می‌تواند در این زمینه خیلی بهتر عمل کند. اگر موضوعی بخواهد آذربایجان را از برداشتن گام‌های شدیدتر نسبت به ارمنستان باز دارد، می‌تواند بی‌میلی و ایجاد مشکل برای صادرات انرژی باکو به اتحادیه اروپا و یا ترس از قرار گرفتن در اردوگاه پوتین و لوکاشنکو باشد.
برای جلوگیری از این امر، باکو باید همچنان در جبهه غرب باقی بماند و این موضوع می‌تواند تا حدودی امنیت ایروان را تامین کند.
پژوهشگر مهدی سیف تبریزی
انتهای پیام/
