ارمنستان و آزمایش خطوط قرمز روسیه

به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم، ارمنستان گام مهم دیگری در کاهش همکاری‌های خود با روسیه برداشته است. ایروان پس از تعلیق عملی عضویت خود در سازمان پیمان امنیت جمعی، نامه‌ای رسمی به مسکو ارسال کرده و خواستار توقف فعالیت مرزبانان روسی در فرودگاه زوارتنوتس ایروان شده است.

نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان به طور فزاینده‌ای هدف مصاحبه‌های مقامات کرملین قرار گرفته و اکنون کشورش با یک دوراهی مواجه شده است؛ متحد سابقش در مسکو غیرقابل اعتماد است و به نظر می‌رسد غرب تمایلی به ارائه چیزی جز حمایت اخلاقی ندارد. ارمنستان اکنون باید در یک منطقه ناآرام به تنهایی از پس خود برآید.

تست خطوط قرمز

زمستان گذشته، شایعاتی در مورد سفر احتمالی ولادیمیر زلنسکی، رئیس جمهور اوکراین به ارمنستان به گوش رسید. اگرچه هرگز به طور رسمی تایید نشد و در نهایت هم محقق نشد، اما بی میلی ایروان برای انکار این احتمال، یک تحریک عمدی برای روس‌ها به نظر می‌رسید.

وقتی از «گاگیک ملکونیان»، معاون حزب حاکم قرارداد مدنی ارمنستان در مورد واکنش احتمالی مسکو سؤال شد، وی تنش را کاهش نداد و اظهار داشت : «ما نگران پاسخ روسیه نیستیم. این کار آنهاست...»

در نهایت، زلنسکی به ارمنستان نرسید، اما توضیح ایروان در مورد چرایی آن نیز چندان آشتی‌جویانه نبود. در این گزارش، زلنسکی در ابتدا قصد داشت از ایروان و باکو بازدید کند، اما زمانی که آذربایجان برای نشان دادن حسن نیت به مسکو این دیدار را لغو کرد، سفر زلنسکی به قفقاز به طول کلی از دستور کار خارج شد.

چنین ابهامی تا حدی به ویژگی رویکرد سیاسی در حال تحول ارمنستان مربوط است. اخیراً، نخست وزیر نیکول پاشینیان مصاحبه‌ای با فرانس 24 انجام داده که در آن به نظر می‌رسد تعلیق مشارکت ایروان در سازمان پیمان امنیت جمعی را اعلام کرده یا حداقل در مورد وضعیت فعلی ارمنستان در داخل سازمان پیمان امنیت جمعی صحبت کرده است.

چند روز بعد، پاشینیان در سخنانی در پارلمان ارمنستان تصریح کرد: ما عملاً مشارکت خود را در سازمان پیمان امنیت جمعی به حالت تعلیق درآورده‌ایم و اگر این روند ادامه پیدا کند، به طور رسمی از این پیمان جدا خواهیم شد.

پاشینیان در مصاحبه خود موضوع سازمان پیمان امنیت جمعی را مطرح و آن را با سایر نارضایتی‌ها علیه مسکو مرتبط کرد.

وی به پرونده دمیتری ستراکوف، شهروند روسی اشاره کرد که در شهر ارمنی وانادزور توسط پرسنل نظامی روسیه بازداشت و بدون اطلاع مقامات ارمنستان به روسیه برده شد. با این حال، این حادثه در دسامبر 2023 رخ داد و در آن زمان، واکنش عمومی دولت پاشینیان بسیار کم‌رمق بود و نشان می‌داد که بیانیه اخیر ممکن است بیشتر یک ژست احساسی باشد تا یک موضع سیاسی واقعی.

همچنین وضعیت مشابهی در خصوص  خواست خروج مرزبانان روسی از فرودگاه زوارتنوتس ایروان بیان شده است. افرادی که به ایروان به صورت هوایی پرواز داشته‌اند به‌هیچ عنوان با مامورین روسی در لباس کنترل مرزی برخورد نکرده‌اند. این در حالی است که هیچ صحبتی از پرسنل روسی که از مرزهای ارمنستان با ایران و ترکیه محافظت می‌کنند و همچنین گاردهای روسی که از پایگاه نظامی 102 روسیه در گیومری محافظت می‌کنند، به میان نیامده است.

برخی ممکن است استدلال کنند که ایروان آشکارا در حال تحریک مسکو است، در حالی که برخی دیگر عقیده دارند که پاشینیان فقط در حال آزمایش خطوط قرمز روسیه است.

توهم اتحاد

ارمنستان مدت‌هاست که در مسکو به عنوان یک کشور اقمار در نظر گرفته می‌شود. در گفتگوهای خصوصی در داخل ارمنستان، اغلب اذعان می‌شود که مسکو هرگز روابط ویژه خود با باکو را برای دفاع از ایروان در درگیری بین این دو به خطر نمی‌اندازد. نه بر اساس پیمان امنیت جمعی و نه بر اساس معاهده دوستی دوجانبه 1997 بین ارمنستان و روسیه در حالی که بسیاری در ایروان این اسناد را مدرکی مبنی‌بر تعهدات برادرانه مسکو ذکر کردند، که البته به نظر می‌رسد چنین ادعای بی‌اساس است.

اولاً، هیچ معادلی برای ماده 5 ناتو در این قراردادها وجود ندارد. دوماً، در سال 1997، روسیه معاهده مشابهی را با آذربایجان امضا کرد که در آن کمک متقابل با قدرت مشابه تأیید شد. قابل ذکر است که ماده 5 این سند به صراحت می‌گوید: «طرفین متعهد می‌شوند تجزیه طلبی را در همه اشکال آن محکوم می‌کنند و متعهد می‌شوند که از جنبش‌های تجزیه طلبانه حمایت نکنند».

بنابراین، حتی از منظر رسمی، ایده اتحاد انحصاری بین ارمنستان و روسیه بسیار اغراق آمیز است.

اما با گذشت زمان، این افسانه، پایه و اساس سیاست خارجی ارمنستان را شکل داد، ایروان نمی‌توانست از «خط قرمزهای» خاصی در مسائل امنیتی عبور کند. مسئله قره‌باغ برای مدت نامعلومی منجمد به نظر می‌رسید و این فرضیه حمایت مسکو را به یک قانون طبیعی برای ایروان بدل کرده بود. روسیه تسلیحات را به ارمنستان (آنطور که منابع آگاه ادعا می‌کنند) با شرایط سودمند متقابل عرضه کرد، اما این شکل از حمایت در اولین آزمایش واقعی خود یعنی جنگ دوم قره‌باغ کاملاً بی‌اثر بود.

اعتراض موسوم به «برق ایروان» در تابستان 2015 لایه‌ای تمثیلی به این روایت اضافه کرد. هزاران نفر از ارامنه، عمدتاً جوانان، در اعتراض به افزایش شدید قیمت برق به خیابان های ایروان آمدند.

از آنجایی که تمامی زیرساخت‌های انرژی کشور به همراه خطوط راه‌آهن و خطوط لوله گاز تحت کنترل روسیه بود، سرژ سرکیسیان، رئیس‌جمهور وقت ارمنستان، مسئولیت افزایش قیمت‌ها را به عهده شرکت روسی «اینتر رائو» گذاشت. اما این شرکت به‌هیچ عنوان به اعتراضات ارامنه واکنشی نشان نداد، از طرفی برای ارامنه امکان به چالش کشیدن منافع روسیه در ارمنستان تنها یک سال پس از انقلاب میدان اوکراین در سال‌های 2013-2014 تقریبا غیر ممکن بود.

در ایروان نیکول پاشینیان، نخست وزیر کنونی، مدت‌ها بود که هزینه واقعی اتکای ارمنستان به روسیه را درک کرده بود.

با این حال، انقلاب مردمی یا کودتای رنگی که پاشینیان را در سال 2018 به قدرت رساند تا حد زیادی از هرگونه خواسته‌های لیبرال، طرفدار غرب یا ضد روسیه دوری کرد. شاید در میان نارضایتی گسترده امروز مردم ارمنستان از روسیه، نخست‌وزیر بالاخره فرصتی را برای دشمنی با مسکو به دست آورد. با این حال، نیکول همیشه مراقب مرزهای باریک است تا از ایجاد بی‌ثباتی میان مسکو-ایروان جلوگیری کند.

مجازات کرملین

گزینه‌های مسکو در هنگام بررسی پاسخ به ایروان محدود است. مشکلات طولانی مدت در گذرگاه مرزی لارس‌علیا در گرجستان، مسیر اصلی ارمنستان به روسیه، تا حدودی عادی شده است.

اگرچه این مشکلات دردناک است، اما لزوماً فاجعه بار نیست، به ویژه با توجه به اینکه مسکو نمی‌تواند از آن‌ها به نفع خود استفاده کند. همین امر در مورد مقررات اعمال شده توسط سرویس فدرال روسیه برای نظارت بر دامپزشکی و گیاهپزشکی صدق می‌کند که در نوامبر 2023 شروع به مسدود کردن واردات محصولات کشاورزی مختلف ارمنستان به دلایل «ایمنی» کرد که تا حد زیادی این اقدامات با انگیزه ژئوپلیتیکی درهم آمیخته است.

اما تشدید و انتقال اقدامات محدودکننده به ممنوعیت‌های آشکار از سمت ارمنستان دلالت بر امری فراتر از ارزیابی مجدد روابط است. این موضوع از سمت ایروان به طور موثر نشان دهنده تمایل به قطع روابط با روسیه است، امری که حتی با گرجستان در دوره‌های تشدید خصومت که شامل پنج روز جنگ علنی در آگوست 2008 بود، تصمیم به آن نگرفت.

روابط اقتصادی میان دو کشور، به طور کلی، شتاب خاص خود را دارد، به ویژه در شرایط فعلی. صادرات ارمنستان به روسیه در سال 2023 تقریباً 40 درصد افزایش یافته. بر کسی پوشیده نیست که اصطلاح «تنوع صادرات» اغلب صادرات مجدد معمولی را پنهان می‌کند (صادراتی که با واسطه از طریق ارمنستان به دلیل تحریم به روسیه می‌رود) و به‌ عنوان وسیله‌ای برای دور زدن تحریم‌ها عمل می‌کند. با این حال، امروز هیچ کس در مسکو حاضر به انجام چنین ریسکی نیست که تجارت با ارمنستان را مختل کند.

از سوی دیگر همچنان خطر ایجاد درگیری با آذربایجان وجود دارد؛ از جمله خواست باکو برای دست‌یابی به کریدور زنگزور. شاید بتوان بر اساس برخی تحلیل‌ها گفت این کریدور برای مسکو از اهمیت بیشتری برخوردار است و باکو ممکن است به جای ورود به تنش مجدد، این بار از ظرفیت مسکو برای راه‌اندازی این کریدور استفاده کند.

با این حال، فرض معافیت کامل از مجازات، اقدامی بیش از حد مطمئن برای ایروان خواهد بود. مسکو ممکن است عجولانه پاسخ ندهد، اما مطمئناً پاسخی کامل خواهد داد.

برخی اقدام‌ها از سوی سرویس فدرال نظارت بر دامپزشکی و بهداشت گیاهی، برخی تغییرات در قیمت گاز صادراتی و شاید کمک به باکو در تشدید تنش‌های محلی با ارمنستان. به طور خلاصه، مسکو هنوز این توانایی را دارد که زندگی را برای مقامات ارمنستان که در حال حاضر از مسکو ناراحت هستند را دشوارتر کند، حتی اگر این احساس همیشه موجه نباشد.

به نظر می‌رسد که هم مسکو و هم ایروان از این فرض استفاده می‌کنند که سیستم تاکتیک‌های فشار، موضوعی ظریف و پیچیده است که در هر مرحله نیاز به بررسی دقیق دارد.

غرب چیزی برای ارائه ندارد

خروج از پیمان امنیت جمعی و کاهش اتکا به مسکو شروع یک سفر نیست، بلکه نقطه اوج یک سری اقدامات است که بسیار فراتر از مسائل مربوط به سیاست خارجی صرف است. در نهایت، ارمنستان هم مانند گرجستان که بعد از روی‌کار آمدن ساکاشویلی روند غربگرایی در آن سرعت گرفت و سرانجام به اعطای نامزدی عضویت در اتحادیه اروپا را منجر شد، در ایروان هم حرکتی همانند گرجستان در دستور کار خود قرار داده است.

با این حال، همانطور که «انقلاب مخملی» ارمنستان در سال 2018 با شعارهای متفاوت و غیر اصلاح طلبانه شروع شد، امروز فاصله گرفتن از روسیه ضروری به‌ نظر می‌رسد. اما برای توسعه و نزدیکی بیشتر در حرکت به سمت اروپا، این امر به سختی کافی به‌نظر می‌رسد. تلاش برای هدایت نارضایتی‌ها از روسیه در مورد واگذاری قره‌باغ به یک موج واقعی تغییر نگرش، اصلاحاتی را در سنت‌ها و شیوه‌های تثبیت شده زندگی ارامنه می‌طلبد.

علاوه بر این، برای غرب، در حال حاضر ارمنستان، به صراحت، یک امر جانبی و دست چندم است. حتی برای گرجستانی که با مزایایی همچون دسترسی به دریای سیاه و فرصت‌های ترانزیتی که عمدتاً به شرق آسیا و یا آذربایجان به‌عنوان یکی از منابع انرژی گره خورده، جلب نظر اروپا تقریباً کار بسیار سختی به نظر می‌رسد. ارمنستان همچنان مهره‌ای محلی برای غرب در قفقاز باقی خواهد ماند و اهمیت آن با فرسایش مفاهیمی همچون «فضای پس از فروپاشی شوروی» و «قفقاز جنوبی» تغییر می‌کند.

به نظر می‌رسد تلاش برای کمک به ایروان برای رهایی از مدار روسیه، تلاش‌هایی همچون قطعنامه پارلمان اروپا یا استقرار ناظران نظامی اتحادیه اروپا، چیزی بیش از ژست حمایت اخلاقی از دولت فعلی پاشینیان در مبارزه دیپلماتیک با روسیه و فائق آمدن بر چالش‌های سیاسی داخلی نیست.

اگرچه ایده تضمین امنیتی روسیه برای ارمنستان ممکن است یک افسانه باشد، اما حداقل از یک اعتبار نظری برخوردار است، چیزی که توسط فرانسه، هند یا حتی ناتو به ایروان ارائه نخواهد شد.

علاوه بر این، با توجه به شرایط فعلی جهانی و محدودیت‌های منابع، این گزینه‌های جایگزین چندان جذاب نیستند. در حالی که بازنگری اساسی در چارچوب امنیتی ارمنستان واقعاً ضروری است، حمایت پاریس در این تلاش ممکن است با توجه به پیچیدگی های موجود، فوراً قابل اجرا نباشد.

مطمئناً مهم‌ترین و مؤثرترین استراتژی امنیتی برای ارمنستان در ثبات منطقه ای نهفته است به شرطی که با انتخاب درست شرکای منطقه‌ای مانند ایران که جزو قدرت‌های مهم منطقه‌ محسوب می‌شود و هم به دلیل هم مرز بودن با ارمنستان توانایی همیاری به‌ موقع در چالش‌های پیش‌روی این کشور را دارد، بتواند به حل مناقشات ارمنی-آذربایجانی و ارمنستان-ترکیه کمک کند.

این امر مستلزم دور شدن از دشمنی‌های تاریخی و اتحادهای استراتژیک است، تغییری که نه ارمنستان و نه متحدانش نمی‌توانند به تنهایی به آن دست یابند. با این حال، باید به این نکته اذعان کرد که هیچ نیروی خارجی این ظرفیت را ندارد که مانع پیگیری تحولات سیاسی و فرهنگی ارمنستان باشد.

نویسنده: مهدی سیف تبریزی پژوهشگر حوزه روسیه و قفقاز

انتهای پیام/