اهمیت استان سیونیک برای ارمنستان و جمهوری آذربایجان
موقعیت کوهستانی و بلندی‌های استان سیونیک، به هر کشوری که این منطقه را در اختیار دارد، برتری نظامی در صورت بروز درگیری‌های مرزی می‌دهد. همچنین سیونیک دارای منابع معدنی و طبیعی مهمی است که برای ارمنستان ارزش اقتصادی بالایی دارد.
به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم، نیروهای ارمنستان در دسامبر 2020 پس از جنگی 6 هفته‌ای با جمهوری آذربایجان در قره‌باغ و برقراری آتش‌بس با میانجیگری روسیه از مناطق خاصی در امتداد استان «سیونیک» عقب‌نشینی کردند.
این اقدام البته باعث اعتراضات ساکنان سیونیک شد. نزدیک به یک سال بعد، جمهوری آذربایجان کنترل کامل بخش 21 کیلومتری بزرگراه اصلی که شهرهای استان «گوریس» و «قاپان» را به هم وصل می‌کرد، به دست گرفت. در این نوشتار بر اهمیت توافق میان روسیه و ارمنستان و همچنین شرایط استراتژیک سیونیک پرداخته شده است.
تفاهم‌نامه میان ارمنستان و روسیه بعد از بحران قره‌باغ و خروج نیروهای ارمنی از برخی مناطق مرزی، از جمله سیونیک، در چندین مرحله و در چارچوب تحولات پس از جنگ دوم قره‌باغ (2020) صورت گرفت.
یکی از مهم‌ترین این تفاهم‌ها در نوامبر 2020 بود، زمانی که توافق آتش‌بس سه‌جانبه میان ارمنستان، آذربایجان و روسیه امضا شد. توافق‌نامه آتش‌بس سه‌جانبه توسط نخست‌وزیر ارمنستان (نیکول پاشینیان)، رئیس‌جمهور آذربایجان (الهام علی‌اف) و رئیس‌جمهور روسیه (ولادیمیر پوتین) به امضا رسید.
این توافق‌نامه به جنگ 6 هفته‌ای قره‌باغ پایان داد و مفاد مختلفی از جمله بازگشت برخی مناطق به کنترل آذربایجان، اعزام نیروهای حافظ صلح روسی به منطقه و ایجاد کریدورهای حمل و نقل را شامل شد.
پس از این توافق‌نامه، نیروهای ارمنی از برخی مناطق مرزی در سیونیک عقب‌نشینی کردند تا کنترل این مناطق به نیروهای آذربایجان واگذار شود. این عقب‌نشینی در چارچوب توافق‌نامه آتش‌بس و به منظور جلوگیری از تشدید تنش‌ها صورت گرفت.
این تفاهم‌نامه و توافقات بعدی که توسط روسیه مدیریت شد، نشان‌دهنده نقش کلیدی روسیه به عنوان یک میانجی در منطقه قفقاز جنوبی و تأثیر آن بر وضعیت ژئوپلیتیک این منطقه، به ویژه استان سیونیک است.
اهمیت تفاهم نامه
تفاهم نامه ارمنستان با روسیه درباره عقب‌نشینی از مناطق مرزی آذربایجان نشان‌دهنده چند نکته کلیدی است.
- فشارهای ژئوپولیتیک: این تفاهم نشان می‌دهد که ارمنستان تحت فشارهای ژئوپولیتیکی قرار داشته و با توجه به درگیری‌های مداوم با آذربایجان و مداخلات قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، ارمنستان ممکن است برای جلوگیری از درگیری‌های بیشتر و حفظ ثبات منطقه‌ای به این توافق با روسیه تن داده باشد.
- نقش روسیه به عنوان میانجی: روسیه به عنوان یکی از اصلی‌ترین میانجی‌گران در درگیری‌های قفقاز جنوبی عمل می‌کند. این تفاهم نشان‌دهنده نفوذ و نقش کلیدی روسیه در این منطقه است و اینکه ارمنستان به نوعی به حمایت و میانجیگری روسیه در تعامل با آذربایجان تکیه کرده است.
- حفظ صلح و امنیت: عقب‌نشینی از مناطق مرزی معمولاً به عنوان یک اقدام پیشگیرانه برای جلوگیری از تنش‌های بیشتر و تشدید درگیری‌ها انجام می‌شود. این توافق می‌تواند به منظور کاهش خطرات درگیری‌های نظامی و ایجاد فضایی برای مذاکرات صلح بیشتر صورت گرفته باشد.
- تغییرات در سیاست خارجی ارمنستان: این تفاهم ممکن است نشان‌دهنده تغییرات در سیاست خارجی ارمنستان باشد که به دنبال تعادل بخشی بین روابط با روسیه و مدیریت چالش‌های امنیتی با همسایگان خود، به ویژه آذربایجان است. به طور کلی، این تفاهم را می‌توان به عنوان تلاشی برای کاهش تنش‌ها، حفظ صلح و ثبات منطقه‌ای و تأمین امنیت ارمنستان تفسیر کرد.
ژئوپلتیک سیونیک و تاثیر آن بر کشورهای همسایه
عقب نشینی ارمنستان از منطقه سیونیک هرچند با توجه به دلیل مطرح شده صورت گرفته، اما آنچه موجب اهمیت این منطقه برای آذربایجان و تحت کنترل داشتن این منطقه است اهمیت ژئوپلتیکی استان سیونیک است.
استان سیونیک که در جنوب ارمنستان واقع شده، از نظر ژئوپلیتیک اهمیت ویژه‌ای برای هر دو کشور ارمنستان و آذربایجان دارد. این اهمیت به دلایل زیر قابل توجه است.
موقعیت جغرافیایی و ارتباطات منطقه‌ای، سیونیک از لحاظ جغرافیایی در مسیر ارتباطی ارمنستان با ایران قرار دارد. این استان به ارمنستان امکان دسترسی به بازارها و منابع ایران را می‌دهد و نقش مهمی در تأمین اقتصادی و دسترسی به منابع انرژی دارد.
کریدور زنگزور
از نگاه آذربایجان، سیونیک بخش مهمی از کریدور زنگزور (یا همان زنگه‌زور) است. این کریدور پتانسیل اتصال مستقیم جمهوری خودمختار نخجوان (متعلق به آذربایجان) به خاک اصلی آذربایجان را فراهم می‌کند.
این ارتباط برای آذربایجان از اهمیت استراتژیک بالایی برخوردار است، زیرا مسیر حمل و نقل و ارتباطات تجاری و نظامی را تسهیل می‌کند.
اهمیت استراتژیک نظامی: سیونیک به عنوان یک منطقه مرزی با آذربایجان، دارای اهمیت استراتژیک نظامی است. کنترل این منطقه به هر یک از طرفین امکان می‌دهد تا دسترسی به نقاط حساس مرزی و مسیرهای تدارکاتی را مدیریت و کنترل کنند.
بلندی‌های جغرافیایی: موقعیت کوهستانی و بلندی‌های سیونیک، به هر کشوری که این منطقه را در اختیار دارد، برتری نظامی در صورت بروز درگیری‌های مرزی می‌دهد.
اهمیت اقتصادی و منابع طبیعی: سیونیک دارای منابع معدنی و طبیعی مهمی است که برای ارمنستان ارزش اقتصادی بالایی دارد. هرگونه تغییر در کنترل این منطقه می‌تواند بر اقتصاد و منابع ارمنستان تأثیر بگذارد.
جاده‌ها و زیرساخت‌ها: این استان بخشی از زیرساخت‌های حیاتی ارتباطی ارمنستان را در خود جای داده است. هرگونه تهدید یا تغییر در کنترل این منطقه می‌تواند بر امنیت اقتصادی و ترانزیتی ارمنستان تأثیرگذار باشد.
ابعاد قومی و تاریخی: استان سیونیک به لحاظ تاریخی و فرهنگی برای ارمنستان اهمیت دارد و حفظ آن به معنای حفظ هویت ملی و تاریخی ارمنستان در این منطقه است. از سوی دیگر، آذربایجان نیز به دنبال بازیابی کنترل مناطقی است که از نظر تاریخی و قومی برایش مهم تلقی می‌شوند.
به طور کلی، استان سیونیک نه تنها به دلیل موقعیت جغرافیایی و اهمیت نظامی و اقتصادی، بلکه به دلیل نقش کلیدی در ارتباطات منطقه‌ای و ملاحظات تاریخی و قومی، برای هر دو کشور آذربایجان و ارمنستان از اهمیت ژئوپلیتیک ویژه‌ای برخوردار است.
در این میان ایران نیز به عنوان همسایه نزدیک ارمنستان و آذربایجان، نقش مهم و پیچیده‌ای در استان سیونیک ایفا می‌کند. سیونیک تنها نقطه‌ای است که ایران را به ارمنستان و از طریق آن به قفقاز جنوبی متصل می‌کند.
این مسیر برای ایران بسیار مهم است، زیرا به این کشور امکان می‌دهد تا ارتباط خود را با ارمنستان و همچنین بازارها و سیاست‌های منطقه‌ای قفقاز جنوبی حفظ کند.
استان سیونیک بخشی از کریدور شمال-جنوب است که ایران را به ارمنستان، گرجستان و روسیه متصل می‌کند. این مسیر برای تجارت و ترانزیت کالاهای ایرانی بسیار حیاتی است و نقش مهمی در کاهش وابستگی ایران به مسیرهای دیگر دارد.
برنامه‌های آذربایجان برای ایجاد کریدور زنگزور که می‌تواند نخجوان را به خاک اصلی آذربایجان متصل کند، برای ایران نگرانی‌هایی ایجاد کرده است. این کریدور می‌تواند مرز ایران با ارمنستان را تضعیف کرده و نفوذ ترکیه و آذربایجان را در منطقه افزایش دهد که با منافع ژئوپلیتیک ایران در تضاد است.
ایران تمایل دارد توازن قدرت در قفقاز جنوبی حفظ شود و از هرگونه تغییر مرزی که ممکن است به افزایش نفوذ ترکیه یا غرب منجر شود، جلوگیری کند. به همین دلیل، ایران نسبت به هرگونه تغییرات مرزی در سیونیک حساس است و ممکن است از حفظ وضعیت موجود حمایت کند.
در دوران اخیر، ایران سعی کرده است روابط خود را با ارمنستان تقویت کند. همکاری‌های اقتصادی و نظامی با ارمنستان به ایران امکان می‌دهد که نفوذ خود را در منطقه حفظ کند و از فشارهای آذربایجان و ترکیه بکاهد.
با این حال، ایران تلاش می‌کند تا روابط خود را با هر دو کشور ارمنستان و آذربایجان متوازن نگه دارد. این سیاست به ایران کمک می‌کند تا درگیری‌های منطقه‌ای را مدیریت کرده و از بروز تنش‌های بیشتر در مرزهای خود جلوگیری کند.
استان سیونیک به عنوان مسیر کلیدی برای صادرات و واردات کالاهای ایرانی به ارمنستان و فراتر از آن، اهمیت اقتصادی زیادی برای ایران دارد. هرگونه تغییر در وضعیت این استان می‌تواند تاثیر مستقیمی بر اقتصاد منطقه‌ای ایران داشته باشد.
در مجموع، نقش ایران در سیونیک بسیار حساس و استراتژیک است. ایران تلاش می‌کند تا از طریق حفظ روابط قوی با ارمنستان و نظارت دقیق بر تحولات در سیونیک، نفوذ خود را در منطقه قفقاز جنوبی حفظ کند و از تهدیدات ژئوپلیتیکی که ممکن است از سوی آذربایجان و ترکیه متوجه منافع آن شود، جلوگیری کند.
شرط پایبندی به تفاهم
پایبندی ارمنستان به تفاهم‌نامه‌های پس از جنگ دوم قره‌باغ (2020) و توافقات مرتبط با سیونیک، با پیچیدگی‌های زیادی همراه بوده و نمی‌توان آن را به طور کامل به عنوان یک پایبندی مطلق توصیف کرد.
پس از امضای توافق آتش‌بس در نوامبر 2020، تنش‌ها و درگیری‌های مرزی بین ارمنستان و آذربایجان همچنان ادامه داشته است. در برخی موارد، ارمنستان نیروهای نظامی خود را در مناطق مرزی، به ویژه در سیونیک، تقویت کرده که نشان‌دهنده تردید یا مقاومت نسبت به عقب‌نشینی کامل است.
در داخل ارمنستان، توافق آتش‌بس با آذربایجان باعث نارضایتی‌های گسترده‌ای شده و دولت نیکول پاشینیان با فشارهای سیاسی و اجتماعی زیادی مواجه بوده است. این نارضایتی‌ها باعث شده که اجرای کامل مفاد توافق‌نامه با چالش مواجه شود.
روسیه به عنوان میانجی اصلی در این بحران، نقش فعالی در نظارت بر اجرای توافق‌نامه داشته است. هرچند ارمنستان به صورت رسمی به این تفاهم‌نامه متعهد شده، اما اجرای برخی از بخش‌های آن با مداخله و نظارت مستمر روسیه همراه بوده است.
هر دو طرف، یعنی ارمنستان و آذربایجان، یکدیگر را به نقض مفاد توافق‌نامه متهم کرده‌اند. آذربایجان در مواردی ادعا کرده که ارمنستان به طور کامل از برخی مناطق مرزی عقب‌نشینی نکرده یا همچنان نیروهای نظامی خود را در نزدیکی مرزها نگه داشته است.
در نگاهی، ارمنستان به طور رسمی به تفاهم‌نامه‌های پس از جنگ قره‌باغ پایبند بوده است، اما اجرای کامل و بدون چالش این توافق‌ها در عمل با مشکلاتی روبه‌رو شده است.
این وضعیت نشان‌دهنده تنش‌های مداوم و ناپایداری در روابط بین ارمنستان و آذربایجان است. عدم پایبندی به تفاهم نامه دربردارنده تشدید تنش ها و از سرگیری بحران در منطقه قره باغ است.
احتمال ادامه درگیری‌ها بین ارمنستان و آذربایجان در منطقه قفقاز جنوبی در صورت عدم تعهد به تفاهم نامه همچنان بالاست.
پس از جنگ دوم قره‌باغ و توافق‌نامه آتش‌بس، تنش‌های مرزی و درگیری‌های پراکنده بین نیروهای ارمنی و آذربایجانی ادامه داشته است. این تنش‌ها نشان‌دهنده آسیب‌پذیری توافق‌نامه‌های موجود و خطر بروز درگیری‌های مجدد است.
بسیاری از مسائل اساسی مانند وضعیت حقوقی منطقه قره‌باغ، مرزهای بین‌المللی و جابجایی جمعیت‌ها هنوز حل‌نشده باقی مانده است. این مسائل می‌توانند به عنوان نقاط بحرانی برای بروز دوباره درگیری‌ها عمل کنند.
نقش‌آفرینی قدرت‌های منطقه‌ای مانند ترکیه، ایران و روسیه در قفقاز جنوبی می‌تواند به تشدید یا کاهش تنش‌ها منجر شود. هرگونه تغییر در تعادل قدرت منطقه‌ای یا اقدامات تحریک‌آمیز می‌تواند وضعیت را بحرانی‌تر کند.
هر دو کشور در حال تقویت نیروهای نظامی خود هستند. این رقابت تسلیحاتی می‌تواند منجر به تشدید تنش‌ها و افزایش احتمال درگیری‌های مسلحانه شود. فشارهای داخلی در ارمنستان و آذربایجان ممکن است رهبران این کشورها را به سمت تصمیم‌گیری‌های رادیکال یا نظامی سوق دهد، به ویژه اگر مسائل داخلی از طریق دیپلماتیک قابل حل نباشد.
در حالی که امکان جلوگیری از درگیری‌های بزرگتر از طریق دیپلماسی و میانجیگری بین‌المللی وجود دارد، تنش‌های مداوم، اختلافات حل‌نشده و رقابت‌های منطقه‌ای احتمال ادامه درگیری‌ها را افزایش می‌دهد. صلح پایدار در قفقاز جنوبی مستلزم تلاش‌های گسترده‌تر برای حل و فصل اساسی این مسائل است.
معصومه محمدی کارشناس مسائل اوراسیا
انتهای پیام/
