چرا زباله مهم است؟/گردش ۴.۵ تریلیون دلاری در حوزه پسماند

به گزارش خبرگزاری تسنیم از البرز، زباله، این غول بی‌رحم، به یکی از چالش‌های اساسی جوامع مدرن تبدیل شده است. تولید روزافزون زباله، ناشی از سبک زندگی مصرف‌گرایانه و رشد جمعیت، نه تنها محیط‌زیست را آلوده می‌کند، بلکه منابع طبیعی را نیز به سرعت تحلیل می‌برد.

مدیریت نادرست پسماندها، از جمله شیرابه‌های سمی و گازهای گلخانه‌ای، تهدیدی جدی برای سلامت انسان‌ها و اکوسیستم‌ها محسوب می‌شود. از چالش‌های موجود در زمینه تولید و جمع‌آوری زباله تا اهمیت بازیافت و تبدیل زباله به ثروت، همه و همه موضوعاتی هستند که جوامع مختلف در سطح جهان را به خود درگیر کرده  و در این میان فرق چندانی بین کشورهای توسعه‌یافته و توسعه‌نیافته وجود ندارد.

برای بررسی موانع موجود بر سر راه اجرای طرح‌های مدیریت پسماند، از جمله محدودیت‌های مالی، مشکلات فرهنگی و چالش‌های زیست‌محیطی و همچنین یافتن راهکارهایی برای مقابله با این بحران، ازجمله توسعه فناوری‌های نوین در حوزه بازیافت، افزایش آگاهی عمومی در مورد اهمیت تفکیک زباله از مبدأ و همچنین تدوین قوانین و مقررات سختگیرانه‌تر، با "محسن راعی؛ آینده‌پژوه" درباره وضعیت تولید و بازیافت زباله در ایران و جهان و همچنین چالش‌های مرتبط با این معضل گفت‌وگو کردیم که مشروح آن را در ذیل می‌خوانید.

تمام اجزای زباله‌ها قابلیت بازیافت و تبدیل به مواد دیگر را دارد

تسنیم: آقای راعی، چرا زباله اینقدر مهم است؟ 

سوال خوبی است. زباله را مردم تولید می‌کنند و به عنوان چیزی که ارزشی ندارد دور می‌اندازند؛ امّا می‌دانیم که به زباله طلای کثیف می‌گویند؛ اما چرا؟

اگر به ترکیب زباله‌ها دقت کنیم می‌بینیم 44درصد مواد زباله‌ها در جهان را مواد غذایی و سبز تشکیل می‌دهد. 17درصد این زباله‌ها کاغذ و مقوا، 12درصد پلاستیک، 5درصد فلزات، 4درصد شیشه، 2درصد لاستیک و چرم، 2درصد چوب و 14درصد سایر مواد هستند. تمام این مواد قابلیّت بازیافت دارند و امکان تبدیل آنها به مواد دیگری وجود دارد. به همین خاطر است که زباله روز‌به‌روز در حال مهم‌تر شدن است. ارزش این زباله‌ها در اقتصاد چرخشی جهان که شامل تلاش برای ایجاد یک حلقه بسته و کاهش ضایعات و تلفات یعنی بازیافت زباله و استفاده مجدد است، حدود 4.5 تریلیون دلار است. حالا به طور کامل علت اهمیت و اقتصاد زباله روشن می‌شود. 
 
تسنیم: گفتید تمام اینها قابل بازیافت هستند؟ چند درصد از این مواد در حال حاضر بازیافت می‌شوند؟ 

طبق آمار بانک جهانی، حدود دو میلیارد تن زباله در جهان تولید می‌شود که حداقل 33 درصد از آن مدیریت نمی‌شود و فقط 13.5 درصد از آن بازیافت می‌شود.  


 
 

کشورهای پردرآمد؛ 16 درصد جمعیت جهان و 34 درصد تولید زباله

تسنیم: کدام کشورها در جهان بیشترین میزان تولید زباله و بیشترین سطح بازیافت را دارند؟ 
 
طبق پیش‌بینی‌های انجام گرفته میزان تولید زباله تا سال 2050 به 3.4 میلیارد تن می‌رسد که مدیریت آن از اهمیت بسزایی برخوردار است. کشورهای پردرآمد به رغم اینکه 16 درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند اما یکی از تولیدکنندگان اصلی زباله به شمار می‌آیند. به زبان اعداد، 34 درصد از زباله جهان برابر با 683 میلیون تن از زباله‌ها را کشورهای پردرآمد تولید می‌کنند.

بعد از این کشورها، بیشترین میزان تولید زباله با میزان حدود 602 میلیون تن در منطقه آسیای شرقی اتفاق می‌افتد. منطقه منا یا خاورمیانه و شمال آفریقا کمترین میزان تولید زباله را دارند که معادل 177 میلیون تن تخمین زده می‌شود. 

ایالات متحده در سال 2018 معادل 292.4 میلیون تن زباله تولید کرده است که رقم بسیار زیادی محسوب می‌شود. امّا این تولید بسیار زیاد زباله همراه با پیشرفت خوبی در زمینه بازیافت همراه است. این کشور توانسته 93.9 میلیون تن معادل 32 درصد از زباله‌هایش را بازیافت کند. 

رتبه بعدی بازیافت در جهان با 50 میلیون تن زباله تولیدی به آلمان اختصاص دارد که 67 درصد از این میزان مورد بازیافت و استفاده مجدد قرار می‌گیرد. کره جنوبی با 59 درصد، ژاپن و سوئد هم با 50 درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. 

بازیافت زباله در ایران؛‌ 20درصد در بهترین حالت! 
 

تسنیم: جایگاه ایران در این میان چطور است؟ 

در ایران تخمین زده می‌شود که حدود 16 تا 20 میلیون تن در سال زباله تولید می‌شود. در بهترین حالت از این میزان 20 درصد بازیافت می‌شود. 
 
تسنیم: این وضعیت در مقایسه با سایر کشورهای جهان چطور است؟ 

رتبه چندان خوبی نیست. متأسفانه ما از نظر بازیافت زباله نسبت به کشورهای جهان در سطح میانه و متمایل به پایین قرار داریم. 
 
تسنیم: آقای راعی، گفتید 44 درصد پسماندهای تولیدی، زباله سبز هستند. آیا همه اینها جذب محیط زیست می‌شوند؟

متاسفانه پسماندهای غذایی و سبز از  عوامل تولید شیرآبه در جهان هستند. مواد آلی به جا مانده از غذاهای رستوران‌ها و آشپزخانه‌ها، باقی‌مانده‌های باغ و باغچه و مانند این باید تبدیل به کمپوست و کود بشوند ولی تبدیل آنها به سادگی انجام نمی‌گیرد و این زباله‌ها حجم بسیار بسیار زیادی شیرآبه تولید می‌کنند.

شیرآبه‌ها عوارض و آسیب‌های بسیار زیادی برای محیط زیست به‌همراه دارند از جمله آلودگی آب‌های زیرزمینی و بوی بسیار نامطبوعی که محیط را بشدت در بر می‌گیرد. همچنین پسماندهای غذایی و سبز باعث تولید گازهای گلخانه‌ای مثل دی اکسید کربن می‌شوند که اگر این عوارض مدیریت نشود به گرمایش زمین به عنوان یکی از بحران‌های جدی زیست محیطی تبدیل می‌شوند. 

تولید شیرآبه در ایران؛ کمتر از متوسط جهانی اما به شدت غلیظ‌تر
 

تسنیم: متوسط تولید شیرآبه چقدر است؟ 

تولید شیرآبه به عواملی مثل رطوبت زمین، نوع زباله، میزان بارندگی و نوع مدیریت پسماند در جهان بستگی دارد. امّا به طور متوسط در یک مرکز دفن زباله به ازای هر تن زباله، بین 0.2 تا 0.5مترمکعب شیرآبه تولید می‌شود. 

در ایران ما یک دهم تا چهار دهم متر مکعب یعنی پایین‌تر از متوسط جهانی شیرآبه تولید می‌کنیم امّا این نباید ما را گول بزند چرا که شیرآبه‌ای که در ایران تولید می‌شود بسیار بسیار غلیظ است و این کار را برای تصفیه و مدیریت شیرآبه به شدت دشوار می‌کند.  


 
تسنیم: این غلظت زیاد شیرآبه‌ها در ایران ناشی از چیست؟ 

یکی از مهمترین علل آن به عدم تفکیک زباله از مبدأ برمی‌گردد که انواع زباله با هم ترکیب می‌شود و شیرابه‌ای غلیظ را تولید می‌کنند. 

تسنیم: پس این یعنی یکی از مهمترین بخش‌هایی که می‌توانند در کاهش تولید شیرآبه نقش ایفا کنند، مردم هستند؟ 

همینطور است. همیشه عنوان می‌شود تفکیک زباله از مبدأ یکی از بهترین روش‌ها برای مدیریت پسماند است. در عین حال کاهش تولید زباله نیز در کاهش تولید شیرآبه بسیار موثر است. باید تلاش کنیم میزان مصرف را کاهش دهیم  تا به سمت مفهوم زباله صفر حرکت کنیم. از بُعد فرهنگی، باید سعی کنیم اگر چیزی را نیاز نداریم، نخریم. همچنین فرهنگ تعمیر کردن وسیله‌ها به جای خرید مجدد آن باید بین خانواده‌ها جا بیفتد. یا اگر وسیله‌ای نیاز داریم بهتر است به سمت خرید وسایل سازگار با محیط زیست برویم. اینها کارهای بنیادی و به شدت اثرگذار در بحث کاهش تولید زباله و شیرآبه هستند چرا که شیرابه‌ها واقعاً به گیاهان، حیوانات و خاک آسیب جدی می‌زنند و آلودگی آب‌های زیرزمینی به راستی می‌تواند به فاجعه‌ای زیست محیطی برای بشر تبدیل شود. 

اخذ مالیات بابت تولید زباله بیشتر از حجم معین!
 

تسنیم: کشورهای دیگر در این زمینه چه راهکارهایی دارند؟ 

کشورهایی همچون آلمان، سوئد و ژاپن در مدیریت و تصفیه شیرآبه پیشرو هستند. برای این منظور راهکارهای متفاوتی دارند، مثلاً شهرداری‌ها حجم تعیین شده‌ای از زباله را جمع‌آوری می‌کنند. اگر بیشتر از این میزان زباله تولید شود شخص یا ارگان باید مالیات بیشتری بدهد. 

در آلمان سیستم پرداخت به‌ازای تولید زباله اجرا می‌شود. یعنی بر اساس حجم و وزن زباله‌ای که شهروندان تولید می‌کنند هزینه بیشتری برای دفع زباله باید پرداخت کنند. سوئیسی‌ها سیستمی دارند که شهروندان را موظف می‌کند از کیسه‌های زباله مخصوص استفاده کنند که قیمت آنها بر اساس حجم زباله تعیین می‌شود. هرچه زباله بیشتری تولید شود هزینه حمل و دفع زباله هم بیشتر می‌شود. 
 
تسنیم: سوالی که برای خودم هم وجود دارد این است که وقتی ما در کشور سیستم بازیافت زباله یا نداریم یا بسیار محدود است، تفکیک زباله از مبدأ چه کمکی می‌تواند بکند؟ 
 
سوال خیلی خوب و درستی است. این موضوع به دولت‌ها و نحوه مدیریت پسماند برمی‌گردد. متأسفانه در ایران وقتی شهرداری برای جمع کردن زباله‌ها مراجعه می‌کند، همه زباله‌های خشک و تر را با یکدیگر  مخلوط می‌کند. اگر بشود سیستمی پیاده شود که از همان ابتدا زباله‌ها از هم تفکیک شوند و زباله‌های تر برای کمپوست و تولید کود ارسال شود و زباله‌های خشک برای تبدیل به مواد بازیافتی برود، بخش زیادی از مشکلات در گام اول حل می‌شود. 

برای این منظور باید گفت‌وگوی مناسبی بین شهروندان و شهرداری اتفاق بیفتد؛ ضروری است شهروندان زباله‌ها را کاملاً با دقت از هم تفکیک کنند. برای مثال اگر یک عدد باتری داخل زباله تر قرار گیرد، کمپوست به طور کامل از بین خواهد رفت. در کشورهای پیشرفته برای این مورد حتی جریمه هم در نظر گرفته شده است. پس از آن شهرداری باید دنبال استفاده از ابزار و امکانات مدرنی باشد که زباله‌های خشک و تر به درستی و تفکیک شده وارد مخازن یا همان لندفیل‌ها بشوند.  

فقط 7درصد زباله‌های جهان،‌ به صورت  بهداشتی دفن می‌شود

تسنیم: در مجموع چقدر از زباله‌ها در جهان بازیافت می‌شوند؟ 

در حال حاضر 33 درصد از زباله‌های جهان داخل مخازن زباله‌های روباز ریخته می‌شود که این مورد نیز مشکلات بسیار زیادی برای محیط زیست ایجاد می‌کند. نخست اینکه شیرابه‌ها از این سطل‌ها وارد طبیعت می‌شود؛ همچنین این زباله‌ها گازهای گلخانه‌ای بسیار زیادی تولید می‌کنند به طوری که پنج درصد از تولید دی اکسید کربن جهان از همین مخازن زباله روباز ایجاد می‌شود.

فقط 25 درصد از زباله‌ها وارد لندفیل‌ها یا همان جایگاه دفن زباله می‌شوند و 13.5 درصد از آنها بازیافت می‌شود. همچنین 11 درصد از زباله‌های تولیدی سوزانده می‌شوند که این مسئله خودبخود باعث تشدید آلودگی طبیعت می‌شود. 

در مجموع و در بهترین حالت فقط 7 تا 7.7 درصد از زباله‌های جهان دفن بهداشتی می‌شود و پنج و نیم درصد نیز به کمپوست تبدیل می‌شوند. 


 
تسنیم: گفتید 33درصد از زباله‌ها داخل مخازن روباز ریخته می‌شود و پنج درصد از گازهای گلخانه‌ای از این طریق تولید می‌شود. در این زمینه استارت‌آپ‌ها یا شرکت‌ها موفق به پیدا کردن راهکاری شده‌اند؟ 

بله یکی از استارت‌آپ‌ها در ایالات متحده آمده و از خود گازِ متانِ تولیدی در لندفیل ها برای تولید پلاستیک‌های زیست‌تخریب‌پذیر استفاده می‌کند. 
 
تسنیم: در رابطه با زباله‌های پلاستیکی چه راهکارهایی برای کاهش تولید و کاهش استفاده مردم از آنها وجود دارد؟ 

مهمترین اصل در این زمینه همکاری مردم است تا تلاش کنند از پلاستیک بخصوص کیسه‌های پلاستیکی استفاده نکنند. ما ایرانی‌ها در گذشته رسم بسیار خوبی درباره استفاده از زنبیل یا کیسه‌های کاغذی داشتیم امّا متأسفانه روز به روز این فرهنگ در حال تغییر است. برای مثال استفاده از کیسه زباله امروزه بسیار بسیار رایج شده در حالی که هیچ‌یک از کیسه‌های زباله‌ای که امروز وجود دارد زیست‌تخریب‌پذیر نیست یا درصد بسیار بسیار کمی از آنها تخریب‌پذیر هستند به این معنا که در طبیعت تجزیه می‌شوند.

در حال حاضر یکسری استارتاپ‌ها در جهان روی این موضوع کار می‌کنند. برای مثال در اندونزی بسته‌بندی‌های خوراکی و زیست تخریب‌پذیر را با استفاده از جلبک‌های دریایی تولید کرده‌اند. در شرکتی واقع در امریکا، فناوری نوآورانه‌ای توسعه داده شده که پلاستیک غیرقابل بازیافت را به مواد شیمیایی زیست‌تخریب‌پذیر تبدیل می‌کند.

این مواد می‌توانند به عنوان پایه‌ای برای تولید پلاستیک‌های جدید و سازگار با محیط زیست استفاده شود. همچنین استارتاپی در کانادا فعّالیت می‌کند که قاب‌های گوشی و سایر محصولات فناورانه را از طریق مواد زیست‌تخریب‌پذیر تولید کرده است. 

استارتاپ‌های نوپا قدرت مقابله با مافیای زباله را ندارند
 

تسنیم: حالا که استارتاپ‌ها اینقدر خوب به این حوزه‌ها ورود کردند، وظیفه دولت‌ها یا بهتر بگوییم مدیریت شهری برای اعمال و بکارگیری نتایج چیست؟ 

از آنجایی که به زباله طلای کثیف گفته می‌شود و گردش مالی بسیار زیادی دارد مافیای زیادی هم در این حوزه وجود دارد که مایل هستند کل بازار را به دست بگیرند؛ در عین حال استارتاپ‌ها چنان‌که از نام‌شان برمی‌آید نوپا و نوفکر هستند و به یقین قدرت مقابله با مافیای این بخش را ندارند.

کاری که شهرداری‌ها در این زمینه می‌توانند انجام بدهند این است که به این کسب و کارهای نوپا و نوفکر قدرت بدهند. یعنی اجازه بدهند در این حوزه کار کنند و از آنها حمایت کنند. این حمایت لزوماً حمایت مالی نیست؛ برای مثال می‌توانند بگویند 10 درصد از مدیریت پسماند را شما انجام بدهید. همین که اجازه بدهند استارتاپ‌ها در این محیط کار کنند و مانع کار و پیشرفت‌شان نشوند بهترین امکان است. 
 
تسنیم: شما با مدیریت شهری کرج همکاری داشتید و اطلاعات خوبی در زمینه پسماند دارید. اگر  بخواهید دو یا سه اولویت در بحث پسماند مدیریت شهری بخصوص برای کلانشهر کرج تعیین کنید، این اولویت‌ها چه هستند؟ 
 
اولین نکته از نظر من ترویج و تقویت فرهنگ تفکیک زباله از مبدأ است. یعنی شهروندان باید در این زمینه توجیه شوند و زباله‌های خشک و تر را به طور کامل از هم جدا کنند. مرحله بعدی مدیریت شهری است که باید با اتخاذ تمهیدات و استفاده از تجهیزات جدید از مخلوط شدن این زباله‌ها با یکدیگر جلوگیری کنند.

مسئله بعدی مدیریت شیرآبه‌هاست. به اعتقاد من باید یک کارگروه متشکل از دانشگاهیان و اساتید دانشگاه، محققین و پژوهشگرانی که در این زمینه صاحب علم و نظر هستند تشکیل شود و طی جلسات مستمر با این افراد به راهکارهای موثر برسند.  

تسنیم: آیا در کرج یا به طور کلی در ایران هم این کسب و کارهای نوپا به موضوع پسماند ورود کردند؟ 

ما چند استارتاپ داریم که اینها می‌آیند و زباله‌های خشک را از در خانه‌ها خریداری و آنها را بازیافت می‌کنند. امّا در مجموع استارتاپ‌های خیلی کمی در ایران روی موضوع ساخت پلاستیک‌های تخریب‌پذیر – منظور در حوزه شیمی‌مواد – فعّالیت می‌کنند. امّا هر چقدر بتوانیم از این کسب و کارها بیشتر حمایت کنیم به نفع کل جامعه ایران و حتی جهان خواهد بود. 
 
گفت‌وگو از عادله ارشادی مقدم

انتهای پیام/