روابط ترکیه با اسرائیل و حماس؛ شریک دزد و رفیق قافله؟

گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم- امیررضا مقومی، پژوهشگر مسائل رژیم صهیونیستی در مرکز مطالعات مددانش:

ترکیه و رژیم صهیونیستی روابط پر فراز و نشیبی را از سال 1948 تا کنون سپری کرده‎اند. این روابط پس از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوغان در سال 2001 سینوسی‎تر شد. بااین‌حال آنچه الگوی روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی را بازگو می‎‌کند، جدایی مقوله سیاست از اقتصاد است؛ به این معنی که در برهه‎‌های زمانی گوناگون، ترکیه علی‎رغم مواضع شدید و تهاجمی علیه رژیم صهیونیستی، اما روابط اقتصادی-تجاری‌اش را با این رژیم حفظ کرده و حتی ارتقا داده است! این معادله، کم‌وبیش در جریان جنگ غزه و پس از طوفان الاقصی نیز برقرار است. با این اوصاف، نوشته حاضر با بررسی روندهای روابط دوجانبه فی‌مابین و بررسی گزارش‎های مراکز رسمی و مطالعاتی، نتیجه می‎گیرد که علی‌رغم روابط سیاسی متشنج میان رژیم صهیونیستی و ترکیه پس از طوفان الاقصی، اما روابط تجاری این دو باوجود اقدام بی‌سابقه اردوغان در قطع روابط اقتصادی، ادامه یافته است و کشتی‌‎های تجاری ترکیه به مقصد بنادر فلسطین اشغالی حرکت کرده‎‌اند.

این مهم البته با اعلام تحریم رژیم صهیونیستی از سوی آنکارا کاهش‌یافته و بر بازار اسرائیل به‌ویژه در حوزه صنایع ساختمان‌سازی، واردات اتومبیل و مواد غذایی تأثیر گذاشته است، اما روابط کمپانی‎های تجاری ترکیه با رژیم صهیونیستی از طریق کشورهای ثالث، قطع نشده است. در این میان، نکته بسیار مهم و حائز اهمیت تداوم واسطه‌‎گری ترکیه در انتقال نفت آذربایجان به رژیم صهیونیستی از طریق خط لوله باکو-تفلیس- جیحان است که حتی باوجود اعلام تحریم رژیم صهیونیستی از سوی ترکیه، ادامه یافته و قطع نشده است. تداوم انتقال نفت آذربایجان به رژیم صهیونیستی از طریق ترکیه را باید در پرتوی روابط دوجانبه بین ترکیه- آذربایجان و آذربایجان-اسرائیل قلمداد کرد. در ادامه نگاهی اجمالی به روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی، پیش از طوفان الاقصی و پس از طوفان الاقصی خواهیم داشت.

روابط رژیم صهیونیستی و ترکیه پیش از طوفان الاقصی

روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی از زمان تشکیل این رژیم، علی‏رغم روابط پر فراز و نشیب، همچنان ادامه یافته است. ترکیه اولین کشور اسلامی است که اسرائیل را در مارس 1949 به رسمیت شناخت و با اسرائیل در سال 1950 روابط دیپلماتیک برقرار کرد. در دهه اول شکل‌گیری رژیم صهیونیستی، ترکیه در کنار رژیم پهلوی، یکی از شرکای مهم و راهبردی رژیم صهیونیستی محسوب می‎شد که در قالب «دکترین پیرامونی» که هدف آن برقراری رابطه با کشورهای اسلامی غیر عرب منطقه به‌منظور خروج از انزوای تل‎آویو بود، نمود پیدا می‌کرد. همچنین روابط سه‌گانه امنیتی-اطلاعاتی رژیم صهیونیستی، ترکیه و ایران (عصر پهلوی)، تحت عنوان جلسات «نیزه سه سر» برقرار می‎شد که به طرفین در جریان سرکوب‎های داخلی و هماهنگ اطلاعاتی خارجی، کمک می‌کرد.

 در این میان، با انقلاب ایران، روابط رژیم صهیونیستی و ترکیه به‌واسطۀ نزدیکی ترکیه به محور غرب و عضویت آن در ناتو و همچنین مشی سکولار و غرب‎گرایانه این کشور در اواخر قرن بیستم، موجب افزایش همکاری نظامی، امنیتی، اطلاعاتی، اقتصادی و فرهنگی-گردشگری شد و همین سبب گردید که در دهه 80 و 90 روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی به اوج خود برسد.

عمیق‌‏تر شدن روابط رژیم صهیونیستی و ترکیه با یکدیگر به حدی بود که برخی از کارشناسان از عبارت «روابط راهبردی» و «دو ستون اصلی منطقه» از آن‎ یاد می‏‌کردند. بر همین اساس پیمان راهبردی ترکیه و رژیم صهیونیستی در قالب همکاری‎‌های صنعتی-نظامی، مانورهای دریایی مشترک با همراهی آمریکا، تبادل اطلاعات نظامی و امنیتی، پروازهای آموزشی-آزمایشی و توافقنامه‌‎های اقتصادی-تجاری نمود پیدا می‌کند. بااین‌حال، روی‎‌کار آمدن حزب عدالت و توسعه و مشی اسلام‌گرایانه و اخوانی آن، در کنار تشدید اوضاع فلسطین و افزایش تنش بین گروه‌‎های مقاومت فلسطین و رژیم صهیونیستی، روابط آنکارا-تل ‎آویو فراز و نشیب‌های بسیاری به خود دید که بعضاً تا قطع روابط سیاسی نیز پیش رفت.

البته باید این نکته را در نظر گرفت که روابط سیاسی و دیپلماتیک رژیم صهیونیستی و ترکیه، فارغ از روابط اقتصادی و تجاری آنان بوده است؛ بدین معنی که حتی در بدترین رخدادها (همچون حمله اسراییل به کشتی ماوی مرمره که موجب کشته شدن چند شهروند ترکیه شد) نیز علی‎رغم مشکلات سیاسی و بن‎بست‌‏های دیپلماتیک، اما روابط اقتصادی و تجاری این دو ادامه یافته است. بر اساس داده‌های اداره تجارت خارجی وزارت اقتصاد رژیم صهیونیستی، روند همکاری ‎های تجاری دو طرف افزایشی بوده است و در سال 2022، حجم تجارت بین دو کشور به بالاترین حد خود و درمجموع به 9.1 میلیارد دلار رسید.

در سال 2022، اسرائیل کالاهایی به ارزش تقریبی 6.8 میلیارد دلار از ترکیه وارد کرد و عمده این واردات شامل آهن، گندم، خودرو، لوازم برقی خانگی، محصولات غذایی فرآوری شده و همچنین مصالح و محصولات ساختمانی و اقلام پلاستیکی بوده است. در همان سال، رژیم صهیونیستی کالاهایی به ارزش حدود 2.3 میلیارد دلار به ترکیه صادر کرد که شامل مواد شیمیایی، محصولات پلاستیکی و فرآورده‌های نفتی می‌شد.[1] در این میان، معمولاً بیش از نیمی از واردات رژیم صهیونیستی از ترکیه، شامل مواد معدنی، ماشین‌آلات و فلزات است که عمدتاً توسط صنعت املاک و مستغلات در رژیم صهیونیستی استفاده می‌شود و مواد غذایی، حدود 8 درصد از کل واردات آن را به خود اختصاص می‌دهد.[2]

تصویر 1- روند تجاری ترکیه-رژیم صهیونیستی (2004-2022)

تصویر 2- کالاهای صادراتی ترکیه به اسرائیل در سال 2021

جنگ غزه و روابط ترکیه- رژیم صهیونیستی

عملیات طوفان الاقصی، روابط ترکیه با رژیم صهیونیستی که از سال 2022 در حال شکوفا شدن بود را تیره ساخت. ترکیه در روزهای اولیه جنگ، موضع‎ بینابین اتخاذ کرد، اما با گذشت زمان و شدت یافتن اقدامات سبعانه رژیم صهیونیستی و فشار افکار عمومی، مواضع مقامات ترکیه‌‏ای تهاجمی‎‌تر شد و حتی مقامات رسمی دو طرف شروع به اتهام زنی علیه یکدیگر و «نازی- دیکتاتور» خطاب کردن یکدیگر کردند. این روند تا جایی پیش رفته که ترکیه روابط تجاری خود را با رژیم صهیونیستی قطع کرد و رژیم صهیونیستی نیز امکان پایان یافتن قرارداد تجارت آزاد فی‎مابین را مطرح ساخت. حتی اردوغان در مواضعی به‌طور تلویحی رژیم صهیونیستی را تهدید به حمله نظامی و حمایت نظامی از حماس کرد و در مقابل نیز وزیر خارجه رژیم صهیونیستی خواهان اخراج ترکیه از ناتو شد. بااینکه هیچ‌کدام از این مواضع در عمل قابلیت اجرا ندارند و بیشتر در فضای رسانه‎‌ای مطرح می‌‎شوند، اما نشان‌دهنده آشفتگی در روابط سیاسی دوجانبه است.

باوجود اقدام بی‎‌سابقه‏ از سوی آنکارا در تحریم اقتصادی رژیم صهیونیستی که تا پیش‌ازاین شاهدش نبوده‌‎ایم، اما روابط اقتصادی رژیم صهیونیستی و ترکیه از اکتبر 2023 ادامه یافته است. بر اساس آمار تجارت خارجی ترکیه، آنکارا در سال 2023 به ارزش 5.4 میلیارد دلار کالا به اسرائیل صادر و 1.6 میلیارد دلار کالاهای اسرائیلی وارد کرده است و درمجموع تجارت دوجانبه در سال 2023 به 6.2 میلیارد دلار رسید که 23 درصد نسبت به سال 2022 کاهش داشت. بی‎‌شک رویکرد تحریمی ترکیه علیه رژیم صهیونیستی، منجر به کاهش بیش‌ازپیش مبادلات تجاری طرفین خواهد شد، بااین‌حال به صفر نخواهد رسید و ‎ به‌منظور برگشت به دوران پیشین، کانال‎‌های ارتباطی حفظ خواهد شد.

به‌طوری‌که از آغاز بحران غزه تا تابستان 2024 و پیش از تحریم‎ ترکیه، با استناد به گزارش‌‎های متعدد، کالاهای ترکیه‌‎ای به اسرائیل طبق روال معمول صادر می‎‌شده است. بر همین اساس، متین جهان، روزنامه‌نگار ترکیه‌ای با استناد به داده‎‌های مارین ترافیک (Marine Traffic) فهرستی از 260 کشتی باری تجاری را منتشر کرد که از 7 اکتبر 2023، از زمان آغاز بمباران نوار غزه توسط اشغالگران، از ترکیه به سمت سرزمین‌های اشغالی حرکت کرده‌اند و همگی مقصدشان از دریای مدیترانه به سمت بندر حیفا و اشدود بوده است.[3]

طبق اسناد وزارت بازرگانی ترکیه از اکتبر 2023 تا مارس 2024، حجم تجارت بین آنکارا و تل‌آویو 2 میلیارد و 305 میلیون دلار بوده است و از زمان شروع جنگ در هفت اکتبر تا پایان سال 2023، 701 کشتی (تقریباً روزانه 8 کشتی) میان بنادر ترکیه و سرزمین‌های اشغالی در تردد بوده‌اند. از این مقدار، یک‌سوم کالاها به‌صورت ترانزیتی و دوسوم به‌طور مستقیم از ترکیه حرکت کرده است، به‌عبارت‌دیگر 480 کشتی مستقیماً به فلسطین اشغالی واردشده و 221 کشتی در مسیر ترانزیت به سمت فلسطین اشغالی عبور کرده‌اند که البته محموله‌ها در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته 30 درصد کاهش حجم داشته است.[4] طبق گزارش‌‎ها، برخی از مدیران شرکت کشتیرانی و دفاتر بازرگانی که در تجارت بین ترکیه و رژیم صهیونیستی نقش داشته‎‌اند از نزدیکان اردوغان به‌حساب می‌آیند که همین امر انتقادات بسیاری را در داخل ترکیه برانگیخته است.

البته با توجه به گزارش‌های متعدد، تجار ترکیه‌ای پس از اعلام تحریم علیه رژیم صهیونیستی، با همکاری وزارت بازرگانی راه‌های جایگزینی را برای صادرات به رژیم صهیونیستی تدارک دیده‌اند، به این صورت که ابتدا محصولات موردنیاز اسرائیل به کشور‌هایی همچون یونان صادر و ازآنجا دوباره به مقصد بنادر حیفا و اشدود بارگیری می‌شود. بر همین اساس نیز حجم تجارت ترکیه به یونان 67 درصد افزایش پیدا کرده است، همین‌طور در خصوص میزان تجارت به آذربایجان نیز به همین مقدار شاهد افزایش بوده است.[5]

افزون بر روابط اقتصادی-تجاری که علی‎‎رغم کاهش اما ادامه یافته است، موضوع مهم و راهبردی در روابط رژیم صهیونیستی و ترکیه، تداوم نقش‎‌آفرینی ترکیه در واسطه‎‌گری انتقال نفت آذربایجان به این رژیم حتی بعد از طوفان الاقصی است. بندر جیحان ترکیه به عنوان نقطه انتهایی دو خط لوله باکو – تفلیس- جیحان و خط لوله کرکوک – جیحان، نقشی کلیدی در بارگیری و تامین نفت خام وارداتی اسرائیل دارد. از منظر مبادلات فرآورده و سوخت نیز از سال 2016 و پس از برقراری مجدد روابط میان ترکیه و اسرائیل (پس از یک دوره تیرگی روابط ناشی از مناقشه بر سر مسئله فلسطین) در مجموع 200 میلیون لیتر سوخت هوایی و سوخت کشتی به اسرائیل صادر و بیش از 11 میلیارد لیتر گازوئیل از اسرائیل وارد شده است.[6] بنا به گزارش رسانه‌های بین‌المللی 40 درصد نفت خام مورد نیاز رژیم صهیونیستی از طریق این خط لوله تأمین می‌شود.

بر اساس اطلاعات اداره گمرک آذربایجان واردات نفت رژیم صهیونیستی از آذربایجان[7] در نیمه اول سال 2024، 55 درصد افزایش‌یافته و به واردات 1/583 میلیون تن به مبلغ 989 میلیون دلار رسیده است. علی‏رغم جنگ غزه و نحوه صادرات نفت آذربایجان به رژیم صهیونیستی از طریق خط لوله باکو-تفلیس-جیحان (BTC) که در پایان آن نفت بر روی نفت‌کش‌ها از ترکیه به بندر حیفا بارگیری می‌شود، رژیم صهیونیستی از رتبه سوم در جدول صادرات نفت آذربایجان در نیمه اول سال گذشته، به رتبه دوم در سال 2024 صعود کرده است. به‌طورکلی، بین ماه‌های ژانویه تا ژوئن، رژیم صهیونیستی 14 درصد از صادرات نفت آذربایجان را به خود اختصاص داده[8]و بیش از چهل درصد نفت موردنیاز رژیم صهیونیستی از طریق آذربایجان تأمین شده است. ترکیه در این روند و انتقال نفت باکو به دیگر کشورها، 80 سنت در هر بشکه، از این تجارت دریافت می‌کند.[9]

تصویر 3- مسیر انتقال نفت از آذربایجان به رژیم صهیونیستی

تصویر 4- صادرات سوخت ترکیه به رژیم صهیونیستی که عمدتا از آذربایجان و کردستان عراق بوده است.

تصویر 5- واردات سوخت ترکیه از رژیم صهیونیستی