سقوط فارسی به پله دوازدهم؛ چشم‌انتظاری برای اساتید ایرانی
مدیر مرکز تحقیقات زبان فارسی در هند معتقد است که امروز شاهد وضعیت درخشان فارسی که در گذشته هند وجود داشته نیستیم، اما با دریایی عظیم از داشته‌های فرهنگی و دستاوردهای زبان فارسی روبرو هستیم که ایران می‌تواند در گسترش آن در این جامعه نقش ایفا کند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، زبان فارسی حدود 123 میلیون گویشور که اکثراً در ایران، تاجیکستان، ازبکستان، عراق، روسیه، آذربایجان و افغانستان متمرکز هستند، دارد که تقریبا 1.64 درصد از مردم جهان را شامل می‌شود. این تعداد با در نظر گرفتن گویشوران زبان دوم به بیش از این تعداد می‌رسد. در برخی از این کشورها، این زبان نام‌های رسمی دیگری مانند دری در افغانستان و تاجیکی در تاجیکستان دارد.
همچنین، در دهه‌های اخیر فارسی‌زبانان بسیاری به کشورهای مختلف جهان مهاجرت کردند و زبان فارسی را بسط و توسعه دادند. در حال حاضر، فارسی در 29 کشور در جهان به کار می‌رود. فارسی تا چندی پیش (سال 1400) در جایگاه ششم زبان‌های مهم دنیا قرار داشت، اما بر اساس آخرین آمار ارائه شده از وب‌سایت معتبر «W3Techs» (وب‌سایت ارائه نظرسنجی‌های وب) سهم زبان فارسی از کل محتواهای وب‌سایت‌هایی که می‌شناسیم تنها در عرض 3 سال از 3.4 درصد به 1.3 درصد رسیده و فارسی از جایگاه ششم به جایگاه دوازدهم رسیده است.
این کاهش 6 پله ای زبان فارسی در دنیا، زنگ خطری است که برای دوستداران و گویشوران به این زبان به وجود آمده است، واقعیت این است که با وجود ظرفیت‌ها و افق‌هایی که در سال‌های اخیر پیش روی گسترش و توسعه فارسی در دنیا پیش آمده ما نتوانسته‌ایم از آنها بهره ببریم. یکی از این ظرفیت‌ها که همچنان خاموش مانده فراهم شدن زمینه آموزش فارسی در مدارس هند است که در انتظار اعزام استاد از ایران است.
یکی از کشورهایی که زبان فارسی در آن از قدمت بسیار برخوردار بوده است؛ هند است، زبان فارسی بیش از هفت سده، زبان رسمی مردم هندوستان بزرگ بوده است. هندوستان بزرگ یعنی از شرق بنگال (حوالی اورست) تا غرب پاکستان و مرزهای ایران کنونی.
ایران و شبه قاره هند از دیرباز روابط فرهنگی و بازرگانی گسترده‌ای داشته‌اند. پیشینه این روابط به دوران مهاجرت آریایی‌ها برمی‌گردد؛ زمانی که این دو ملت، شاخه هند و ایرانی را تشکیل می‌دادند و زبان، مذهب و نژادی یگانه داشتند. با گذشت زمان، این دو ملت در دو اقلیم جداگانه ساکن شدند و منش‌ها و خلق و خوی آنان نیز دگرگون شد. با این حال، مبانی مشترک زبانی و نژادی و فرهنگی آنان هرگز از هم نگسیخت. اسطوره‌ها و انگاشته‌های مشترک ایرانیان و هندوان از همان زمان شکل گرفت. با تشکیل حکومت‌های هخامنشی و اشکانی و ساسانی، پیوندهای زبانی و فرهنگی میان این دو قوم ادامه یافت که تاریخ‌نویسان شواهد فراوانی از آن به دست داده‌اند.
این پیوند، پس از اسلام به ویژه از زمان غزنویان، با تسخیر هند توسط محمود غزنوی (329 ق) رو به پیشرفت و فزونی نهاد. از این زمان، زبان فارسی به یکی از زبان‌های مهم شبه قاره تبدیل شد. مهاجرت ایرانیان به هند از قرن هشتم شتاب بیشتری به خود گرفت و نفوذ فرهنگ و زبان فارسی به هند در دوره تیموریان به اوج خود رسید. با روی کار آمدن صفویان در ایران، سیل مهاجرت شاعران و روشن فکران ایرانی به شبه قاره آغاز شد؛ چنان که جایگاه و پایگاه فرهنگ و زبان فارسی در این سرزمین از اصفهان، پایتخت صفویان، رونق بیشتری یافت. حاکمان این منطقه، صحبت به زبان فارسی را فخر می دانستند، به این زبان شعر می‌سرودند و با تکریم شاعران و نویسندگان و گویندگان فارسی بر رونق این زبان می‌افزودند. به همین جهت برخی شاعران و عارفان ادیب ایران به دلایل گوناگون سیاسی، معیشتی و ... این مکان را پناهگاه خود یافته و دوره‌ای را در شبه قاره هند به سر برده‌اند.
زبان فارسی 800 سال بر تارک اندیشه، روابط، سیاست، اقتصاد و فرهنگ مردم هند حاکمیت داشت. به گونه‌ای که کلیه آثار مهم فرهنگی، مذهبی، سیاسی، ادبی، مکاتبات، اسناد شخصی و دولتی و احکام قضایی هند به زبان فارسی نوشته می‌شد و مدت‌های مدیدی، این سرزمین مهد پرورش شعر و ادب فارسی بود. آثار گرانبها و نسخ خطی بسیار ارزنده موجود در هند، حکایت از این واقعیت دارد.
امروز اما نقش فارسی در هند کمرنگ است، با وجود اینکه فارسی زبان نیاکان مردم هند به شمار می‌رود، عده اندکی از هندی‌ها با این زبان آشنایی دارند، در دانشگاه‌های هند فارسی هنوز تدریس می‌شود و فارسی‌آموزان علاقه‌مند ارتباط بیشتر با فارسی‌زبانان به ویژه شاعران و نویسندگان ایرانی هستند، شاعران بسیاری در سال‌های اخیر به واسطه تلاش‌های علیرضا قزوه و بنیاد سعدی به ایران رفت و آمد داشته‌اند، اما مسیر پیش روی فارسی در این کشور پرسنگلاخ است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد، وضعیت زبان فارسی با توجه به آن سابقه درخشان و گنجینه‌ای که میراث این زبان در هند است، شرایط چندان مساعدی در این کشور ندارد و این شرایط، شایسته و بایسته هندوستان نیست. در سال‌های اخیر نیز چندان تفاوتی ایجاد نشده است، نه می‌توان گفت، تغییر اساسی ایجاد شده و نه می‌توان گفت تغییرات جزئی پدید آمده است، خیلی امور هنوز روی کاغذ است و از طرف دستگاه‌های مربوط به دولت اجرایی نشده است. موضوعی که قهرمان سلیمانی مدیر مرکز تحقیقات زبان فارسی در هند نیز تا اندازه‌ای بر آن صحه می‌گذارد، قهرمان سلیمانی می‌گوید هند برای زبان فارسی نقطه قابل توجهی است، از یک سو با گذشته بسیار شگفت‌انگیز فارسی روبرو هستیم و از سوی دیگر با دریایی از داشته‌های عظیم فرهنگی در حوزه زبان فارسی. اما در عرصه عمومی، زبان فارسی در عرصه مراودات اجتماعی جایی ندارد.
خبرگزاری تسنیم، به منظور بررسی وضعیت امروز زبان فارسی در هند و بررسی ضرورت توجه به قانون جدید دولت هند مبنی بر آموزش فارسی در مدارس این کشور گفت‌وگویی با قهرمان سلیمانی که مراوده بسیاری با فارسی‌زبانان این کشور دارد، داشته است، این گفت‌وگو به شرح ذیل است:
* تسنیم: جناب آقای سلیمانی، جامعه امروز هند جامعه جالب توجهی در ارتباط با ایران و زبان فارسی به نظر می‌رسد، ما از یک طرف سیل علاقه‌مندی هندی‌ها را به ایران می‌بینیم و از طرف دیگر علاقه‌ای که به آموختن زبان نیاکانشان یعنی فارسی در آنها وجود دارد، با این حال فارسی امروز وضعیت چندان مطلوبی با توجه به صبغه تاریخی خود در این کشور ندارد، شما وضعیت را چطور ارزیابی می‌کنید؟
ما به مسأله زبان فارسی در ایران و هند از دو منظر می‌توانیم نگاه کنیم. اول: نگاه نوستالژیک تاریخی است که هند برای 800 سال کانون زبان فارسی بوده است. با ورود زبان فارسی به هند این زبان توانست عرصه جهانی داشته باشد و در حوزه بین‌الملل خود را نشان دهد و تبدیل به زبان شعر و زبان نوشتار در قلمروی وسیع از جهان آن روزگار شود، در نهایت در حوزه‌های گوناگون اثربخش باشد. این نگاه تاریخی است، که با دستاوردهای شگفت‌انگیز و دارایی عظیم روبرو هستیم.
در نگاه دوم، هند امروز هند دیگری است، گرچه هیچ کشوری نمی‌تواند با گذشته تاریخی خود وداع کند و از آن چشم بپوشد، اما هند دست کم در دویست سال گذشته در معرض تحولات گسترده قرار داشته تا آنجا که می‌توان گفت، هند دیگری با ویژگی‌های تازه‌ای ظهور کرده است.
اگر هند به لحاظ دلبستگی‌های تاریخی و فرهنگی بخواهد خود را طی 10 قرن گذشته تعریف کند، حتما باید به زبان فارسی رجوع کند، این گریزناپذیر است، مجموعه آنچه از زبان فارسی در هند مانده مجموعه گران‌‌بهایی است که حقیقتا اگر میراث زبان فارسی در هند را با آسیای مرکزی، آسیای صغیر و حتی خود ایران مقایسه کنیم، خواهیم دید وضعیتی که در هند داریم با هیچ نقطه دیگر قابل قیاس نیست، امروز آنچه از ماترک معنوی و فرهنگی زبان فارسی در هند مانده گنجینه‌ای تراز اول است، مثلا در حوزه نسخ خطی تخمین زده می‌شود، حدود یک میلون نسخه خطی به زبان فارسی در هند وجود دارد، این رقم معادل همه نسخه‌های خطی است که در دنیا وجود دارد.
از این بابت وقتی به هند رجوع می‌کنیم و درباره زبان فارسی در هند حرف می‌زنیم، اگرچه دیگر شاهد وضعیت درخشانی که در گذشته وجود داشته نیستیم، اما با دریایی عظیم از داشته‌های فرهنگی روبرو هستیم که سهم عمده این دستاوردها متعلق به زبان فارسی است.
اما اگر به هند امروز رجوع کنیم، این کشور برای شناخت خود، وضعیت گذشته و اکنون و رسیدن به تعریفی از آنچه که در مسیر گذار روزگاران داشته، حتما به زبان فارسی و میراث باز مانده از آن نیازمند است. به همین دلیل است که در سند 2020 آموزش و پرورش هند زبان فارسی یکی از ده زبان کلاسیک هند برشمرده شده است.
* تسنیم: به ورود زبان فارسی در هند به مدارس بر اساس سند 2020 اشاره کردید، دولت هند بر چه اساسی این سند را تصویب کرده و به دنبال چیست؟
هند از رهگذر این زبان باید خود را تعریف کند، این سند بی‌دلیل تنظیم نشده است، یک ضرورت واقعی و نیاز اجتماعی امروز جامعه این کشور است. کسانی که مهندسی فرهنگی هند جدید را انجام می‌دهند، بدرستی بر این نکته وقوف دارند که برای ساختن هند جدید، ضرورتاً باید به گذشته رجوع کرد و در این گذشته تاریخی زبان فارسی مولفه‌ای قدرتمند و جدی است.
اما این واقعیت را هم باید در نظر داشت که هند سرزمین زبان‌های گوناگون است و زبان فراگیر و پیوند دهنده‌ای هنور هم در این قلمرو پهناور وجود ندارد.در گذشته هم زبان فارسی در هند زبان کوچه و بازار نبوده است، زبان دربار و نخبگان بود، زبان شاعران و دبیران بود، هند سرزمین تنوع زبان‌هاست، گرچه میراثی که از زبان فارسی مانده با هیچ زبانی قابل قیاس نیست.
در حوزه اسناد نیز وضعیت همین است، میلیون‌ها سند در این کشور به زبان فارسی باقی مانده است که برای خوانش آن هند نیازمند به رجوع به زبان فارسی است تا درکی واقعی از گذشته حاصل شود.
* تسنیم: بسیاری معتقدند که امروز زبان فارسی تنها در محیط‌های آکادمیک هند زنده است و در جامعه هند نفس نمی‌کشد، از طرف دیگر وضعیت کرسِی‌های زبان فارسی در هند نیز چندان مطلوب نیست، نمایی از وضعیت زبان فارسی در هند در محیط‌های آکادمیک برای ما ترسیم کنید؟
توجهی که دولت هند به مساله زبان فارسی نشان می‌دهد، در محیط‌های دانشگاهی درخور توجه است، نمی‌شود گفت، حاکمیت هند نسبت به زبان فارسی بی‌اعتناست، امروز بیش از 140 مرکز دانشگاهی در دانشگاه‌های معتبر هند زبان فارسی را در سطوح مختلف از آموزش ساده تا مقطع دکترای زبان و ادبیات فارسی تدریس می‌کنند، اگر به 60 سال پیش باز گردیم، تعداد فارسی‌آموزان جامعه هند در قلمروهای دانشگاهی قطعاً بسیار کمتر از امروز بود. درطول این سال‌ها رفت و آمد‌ها به هند و ایران، دانشجویان بورسیه و انتشار متون و... موجب پیشرفت زبان فارسی در محیط آکادمیک هند شده است تا جاییکه در 140 مرکز دانشگاهی فارسی تدریس می‌شود.
امروز ردپای زبان فارسی را در جای جای هند می‌توانیم ببینیم، صدها استاد در استخدام دولت هستند که هزینه آنها را می‌پردازد.
اما در حوزه حضور در عرصه عمومی، بله، زبان فارسی در عرصه مراودات اجتماعی جایی ندارد. شعر فارسی که روزگاری در هند می‌بالید، امروز تنها در محیط گلخانه‌ای نفس می‌کشد در حوزه نشر که شبه قاره روزگاری کانون نشر کتب فارسی در جهان بود، اتفاقی نمی‌افتد. کمتر کتابی به زبان فارسی نوشته می‌شود، اگر هم نوشته شود به زبان‌های دیگر و درباره زبان فارسی است....
* تسنیم: یکی از مشکلاتی که کرسی‌های زبان فارسی در دنیا در سال‌های اخیر داشتند نبود استادان ایرانی است، در سال‌های گذشته اعزام استاد متوقف شده است، وضعیت هند از این منظر چگونه است؟
فعالیت کرسی‌های زبان فارسی در نبود استادان ایرانی متوقف نشده است، اما عدم حضور استاد ایرانی آثار زیان‌باری داشته است، ما در این سال‌ها در کرسی زبان فارسی در کلمبیا پایتحت بوگوتا در امریکای لاتین استاد زبان فارسی ایرانی داشتیم اما در هند ن!. من نمی‌دانم دوستان وزارت علوم توانایی‌ها و امکانات خود را بر چه اساسی توزیع می‌کنند. در موضوع زبان فارسی بسیار بعید می‌دانم هر کس کمترین آشنایی با زبان فارسی داشته باشد هند را از اولویت کاری خود خارج کند و به جای آن کشوری دیگر را انتخاب کند. وزارت علوم در این مسیر حتما باید تجدیدنظر کند. اگر مشکلی هم در فرایند اعزام استاد وجود دارد وظیفه نهادهای فعال در حوزه روابط دو کشور این است که به رفع مشکل بکوشند و وزارت علوم را در این عرصه یاری کنند. قطعاً دانشگاه‌های هند به استاد زبان فارسی نیاز دارند و نبود استاد خسارت‌بار است.
سهم هندی‌ها در ترویج زبان فارسی اگر از ایرانی‌ها بیشتر نباشد، کمتر نیست اما متاسفانه تا این لحظه قریب 10 سال است که استاد زبان فارسی برای تدریس به هند نیامده است. این کاستی یقینا به وضع تدریس زبان فارسی در دانشگاه‌های هند آسیب رسانده است.
* تسنیم: اساسا اعزام استاد ایرانی به هند چه اندازه مهم است؟
بسیار کمک‌کننده است، نسل طلایی و درخشان استادان هندی کسانی هستند که در تماس با ایران و ایرانیان بوده‌اند، در محیط‌های دانشگاهی ایران رفت و آمد داشته‌اند و توسط استادان ایرانی آموزش دیده‌اند. امروز این موضوع امری کاملا بدیهی و مسلم است که برای عمق بخشیدن به آموزش هر زبانی باید استادان و زبان آموزان را در معرض آموزش در محیط بومی زبان قرار داد.
امیدوارم خلاء اعزام استاد به هند جبران شود و دوستانمان برای این کار همت کنند و این کمبود را با تعداد بیشتر استاد اعزامی جبران کند. ما هم به عنوان خدمتگزار زبان فارسی حتما در این مسیر با وزارت علوم و دانشگاه‌های هند برای حل این مشکل همکاری می‌کنیم.
* تسنیم: وضعیت زبان‌های دیگر، مثلا ترکی، در هند چگونه است؟
اولا موقعیت و جایگاه زبان فارسی از حیث آماده بودن بسترهای فرهنگی با هیچ زبان دیگری قابل قیاس نیست، چون عقبه زبان فارسی پیشینه هویتی خود مردم هند است و این ملت برای شناخت خود به زبان فارسی نیاز دارد. تاریخ فرهنگ هند بدون منابع زبان فارسی چندان مایه‌ور نیست. این زبان به هند کمک کرده و دانشوران هندی هم به غنای این زبان کمک رسانده‌اند، به همین دلیل انتظاری که از مسئولان زبان فارسی می‌رود، بیشتر است.
عقبه زبان ترکی در هند چندان پرمایه نیست، اما توسعه ترکیه در دهه‌های اخیر به تدریس زبان ترکی در همه دنیا رونق داده و هند هم از این قاعده مستثنا نیست. رفت و آمد هندی‌ها با ترکیه خوب است، ارتباطات خوبی با مجموعه‌های ترک زبان برقرار است، اما آنچه از ایران به عنوان کانون زبان فارسی انتظار می‌رود، برقراری ارتباطاتی فراتر از همه کشورها است.
* تسنیم: شما نماینده بنیاد سعدی در هند نیز هستید، درباره فعالیت‌های بنیاد سعدی در هند بفرمایید؟
یک بار به اقدامات کشورهایی که مسئله " زبان" برای آنها مهم است نگاه کنید ببینید در دنیا چه می‌کنند و چقدر منابع در اختیار دارند. زبان فارسی در زمره زبان‌های پرمایه و آبرومند جهان است در معماری فرهنگی جهان از قدیم‌الایام سهیم بوده است. ما امروز از این دارایی عظیم فرهنگی استفاده می‌کنیم و متاسفانه نمی‌توانیم چنانکه شایسته است در خدمت این منبع ارزشمند فرهنگی و منبع قدرت نرم ایران باشیم.
هند برای بنیاد سعدی آنقدر اهمیت دارد که تنها نمایندگی فعال بنیاد در خارج از کشور فعلا همین یک مرکز است که با عنوان «مرکز تحقیقات قارسی ـ دهلی نو» فعالیت می‌کند، البته مقتضای جایگاه زبان فارسی در فرهنگ جهانی و سرنوشت ملی ما، به اندازه‌ای است که حداقل در موقعیت کنونی لازم است بنیاد در ده کشور نمایندگی فعال داشته باشد، «کفاف کی دهد این باده‌ها به مستی ما» اما متاسفانه مضایق گوناگون و کج فهمی‌های متنوع، در مسیر است.
برای فعال شدن در فضای آمورشی هند ما قبل از هر چیزی نیازمند همراهی و همگامی نهادهای رسمی هند هستیم. بنیاد سعدی در این زمینه فعال شده و دیدارهایی درعالی‌ترین سطوح با رهبران این کشور برگزار شده است که امیدواریم بسترهای همکاری رسمی گسترده فراهم شود.
تدوین منابع آمورشی خاص کشور هند چندین سال است که به صورت حرفه‌ای و مطابق با استانداردهای علمی روز جهان انجام می‌شود و خوشبختانه بخشی از این طرح آماده و به هند انتقال داده شده است. تدوین مجموعه آموزشی "طوطی "یکی از این اقدامات است که با استقبال طرف هندی روبرو شده است.
کمک به ارتقای دانش استادان و دانشجویان کاری دیگر است که ادامه دارد و استادان و دانشجویان از این امکان استفاده می‌کنند. منشورات علمی مرکز در قالب کتاب و مجله بازتاب‌دهنده کوشش‌های علمی استادان زبان فارسی در کشور هند است.
دوره‌های تربیت مدرس مدارس عصری کاری است که لازم است با جدیت انجام شود. سهم مدارس دینی و عصری در گسترش زبان فارسی در هند بسیار قابل توجه بوده است و خوشبختانه کارهای مفیدی در این زمینه در دست اقدام است. حضور در مراکز علمی دانشگاهی، شرکت در بحث ها و مطالعات علمی در حوزه زبان فارسی بخشی دیگر از مشغله‌های مرکز و بنیاد است.
اما با همه این همان طور که عرض کردم فارسی در هند به صورت شگفت انگیزی در تار و پود و روح جامعه هند وجود دارد و نیازمند توجه بیشتر است و کوشش درویشانه ما نیازمند همراهی و پشتیبانی افزون‌تر است.
انتهای پیام/
