آینده هویت اسلامی عربستان در سایه اصلاحات سکولار

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، عربستان سعودی در ادامه سیاست‌های خود برای پیشبرد سند چشم‌انداز 2030، اخیراً میزبان مراسم «1001 فصل الی ساب» در فستیوال هشت‌روزه‌ی «موسم الریاض» بود. این رویداد که به مناسبت چهل و پنجمین سالگرد فعالیت «الی ساب»، طراح مد لبنانی، برگزار شد، یکی از بزرگ‌ترین جشن‌های مد در منطقه محسوب می‌شود. در این مراسم 900 مهمان حضور داشتند و 90 مدل، 300 لباس متفاوت را به نمایش گذاشتند. الی ساب (Elie Saab) طراح لبنانی مسیحی است و نام وی از واژه عبری Eliyahu به معنای «خدای من یهوه است» گرفته شده است. این ارتباط فرهنگی بر پیچیدگی فرهنگی چنین مراسمی می‌افزاید.

این رویداد بار دیگر چالش میان مدرنیزاسیون و حفظ هویت دینی در عربستان را نمایان کرد و به عنوان گامی دیگر در مسیر تغییرات اجتماعی و فرهنگی این کشور تحت عنوان اصلاحات معرفی شد. اقداماتی مانند قانونی‌سازی فروش محدود مشروبات الکلی، برگزاری جشن‌های مختلط، دعوت از خوانندگان خارجی، بازداشت صدها عالم دینی و خطبای مساجد، کاهش اختیارات هیئت امر به معروف و نهی از منکر، لغو محدودیت‌های پوشش زنان، و محدودسازی نقش پلیس مذهبی از جمله تغییراتی است که فضای جدیدی را در عربستان رقم زده است. این سیاست‌ها که تحت عنوان اصلاحات اجتماعی ارائه می‌شوند، نشان‌دهنده حرکت به سوی سکولاریزاسیون و دین‌زدایی در جامعه‌ای است که سعی کند خود را  به عنوان مرکزیت جهان اسلام معرفی کند. چنین رویکردی می‌تواند به عنوان گامی در راستای هم‌راستا شدن با پروژه جهانی‌سازی تلقی شود، مسیری که الهام‌گرفته از فرهنگ لیبرالی غرب است.

تغییر هویت دینی و فرهنگی در عربستان

اما سند چشم‌انداز 2030 عربستان چه اهدافی را دنبال می‌کند؟ این طرح با هدف جذب سالانه 150 میلیون گردشگر تا سال 2030، برنامه‌هایی مانند گسترش ویزای الکترونیکی، سرمایه‌گذاری در پروژه‌های گردشگری لوکس و همکاری با کشورهای همسایه را اجرایی کرده است. هدف اصلی از این اقدامات، تبدیل عربستان به یک مقصد جهانی برای گردشگری است. با این حال، برخی منتقدان معتقدند که این هدف صرفاً بخشی از برنامه کلان‌تر این سند است و هدف اصلی آن، سکولاریزه کردن عربستان به‌عنوان کشوری که مسجدالحرام و مسجدالنبی (ص) به عنوان مهم ترین اماکن زیارتی مسلمانان جهان در آن قرار دارند؛ پروژه‌ای که دهه‌هاست

در عربستان پایه‌ریزی شده است. این نگاه، سیاست‌های توسعه‌ای را در راستای تغییر تدریجی هویت دینی و فرهنگی این کشور ارزیابی می‌کند.

به گفته مهدی طاهری، در کتاب «تحلیل شاخص‌های سیاست‌های هویتی سکولار در عربستان»، در دوره جدید سیاسی، فرایند نوسازی اقتصادی، اجتماعی و مدرنیزاسیون در عربستان با شتاب بیشتری پیش می‌رود. این تحولات، در بسیاری از ابعاد، به ویژه در حوزه فرهنگی و اجتماعی، به سوی ترویج سکولاریسم سوق یافته‌اند و به‌طور جدی از سوی حامیان داخلی و خارجی این رویکرد دنبال می‌شوند.

شاخص‌ها و مؤلفه‌های سیاست‌های هویتی سکولار، عمدتاً از دل جریاناتی نظیر لیبرال‌های داخلی و خاندان پادشاهی با گرایش‌های غرب‌گرا استخراج شده است. این سیاست‌ها شامل توسعه فرهنگ غربی و نوسازی نظام آموزشی بر مبنای ارزش‌هایی مانند صلح، مدارا، تساهل و تسامح است. گرچه این ارزش‌ها به‌خودی‌خود مثبت تلقی می‌شوند، اما در چارچوب برنامه‌های کلان سکولاریزاسیون، نگرانی‌هایی را در میان نخبگان و متفکران اسلامی ایجاد کرده‌اند.

این سیاست‌ها نه تنها نماد عبور از سنت‌های دینی و فرهنگی جامعه عربستان است، بلکه به باور بسیاری، به دنبال جایگزین کردن هویت اسلامی این کشور با

الگویی سکولار و جهانی‌شده هستند. چنین تحولی می‌تواند تأثیرات عمیقی بر ساختار اجتماعی و فرهنگی عربستان داشته باشد، به‌ویژه با توجه به جایگاه این کشور به‌عنوان محل نزول وحی.

درویشی: اعتراض جهان اسلام به موسم‌الریاض را به اخوانی‌ها نسبت می‌دهند

داریوش درویشی تحلیلگر عربستان در گفت‌گو با تسنیم درباره اتفاقات اخیر در برنامه موسم الریاض گفت:موضوع مکعبی که در سِن وجود داشت، چیز جدیدی نبود، سال‌های قبل چنین برنامه‌هایی بود. برنامه موسم الریاض هر ساله برگزار می‌شود. مسئول آن شخصی به نام «ترکی آل شیخ» از نوادگان ابن عبدالوهاب است. او اهل خوشگذرانی و تفریح و ویدئو گیم است. خودش می‌گوید هدف من فقط و فقط تجاری و درآمدزایی است. برای پول در آوردن هر کاری باشد، انجام می‌دهم. حالا خود این مراسم از جهت درآمدزایی در هاله‌ای از ابهام است. حتی در حوزه فوتبال برخی گمان می‌کنند برای آنها

سودآور بوده، در حالی که فقط خرج می‌شود. صدای اعتراضات هر ساله بابت موسم ریاض شنیده می‌شود، منتها دولت سعودی این اعتراضات را توجیه می‌کند و آن را به جریان اخوانی‌ها ارتباط می‌دهد. مردم هم مشتری برنامه‌های اصلاحی هستند، منتها غالب جمعیت‌شان اینطور نیست و غالباً با این برنامه ها همراه نیستند.

مقامات عربستان به دنبال تصویرسازی هستند تا درآمدزایی

وی با تصریح بر اینکه مقامات عربستان به دنبال تصویرسازی هستند تا در آمدزایی، گفت: آنها در طرح «نئون» معترفند دنبال تصویرسازی بودند و قصد تکمیل این طرح را هم ندارند.  هزینه‌ها و آورده‌ها با هم همخوانی ندارد، اما بخشی از جامعه از آن استقبال می‌کنند؛ همان جامعه‌ای که منزوی و سرخورده بود، اکنون گردشگران خارجی هم به خود پیوسته می‌بیند.

درویشی افزود: ما با یک دنیای جدیدی در سعودی مواجهیم که دنیای سکولاریزم است؛ در این بستر، دین به عرصه‌های سیاسی و اجتماعی نباید کاری نداشته باشد تا اقتصاد متکی به نفت پایان یابد. بن سلمان گفته بود تا پایان 2020 این اتفاق رخ می‌دهد، اما طرح او تا اکنون که 2024 هستیم، محقق نشده است. در عین حال چرخ توسعه آزادی فرهنگی با قدرت پیش می‌رود. آنها خیلی دنبال این نیستند که جامعه را بی‌دین کنند بلکه می‌خواهند نقش دین را حذف کنند. حتی درباره حرمین شریفین، تابلوی عدم ورود غیر مسلمانان را برداشتند؛ چرا که ورود غیر مسلمان حرام است؛ در دید جامعه‌ی سکولار عربستان، غیر مسلمین هم می‌توانند به عنوان گردشگر حضور داشته باشند.

کرمی: گذار از اقتصاد مبتنی بر نفت

کامران کرمی تحلیل‌گر غرب آسیا و مسائل عربستان در گفت‌وگو با تسنیم گفت: سند چشم‌انداز 2030 عربستان سعودی با اهداف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شکل گرفته تا تحولی گسترده در کشور را پایه‌گذاری کند. دلایل این تحول به گفته‌ی آنها به بازگشت به اسلام میانه، مقابله با افراط‌گرایی، و تمرکز بر نیازها و ارزش‌های نسل جوان بر می‌گردد. با توجه به جمعیت جوان و تحصیل‌کرده، عربستان بر آن است تا اصلاحاتی بنیادین را در عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی به اجرا بگذارد. این سند به ویژه بر گذار از اقتصاد مبتنی بر نفت به سوی اقتصاد پس از نفت تأکید دارد. به همین جهت، سرمایه‌گذاری در حوزه‌های مختلف زندگی فرهنگی و اجتماعی، مانند میزبانی جشنواره‌های ورزشی و هنری، صورت گرفته تا کشور از نظر اقتصادی متنوع‌تر و با ثبات‌تر شود. بنابراین وقتی در سند چشم‌انداز 2030 به بازگشت اشاره می‌شود و بر گذار از اقتصاد مبتنی بر نفت تأکید دارد، نمی‌تواند مسائل فرهنگی و اجتماعی را نادیده بگیرد. زیرا 70 درصد جمعیت زیر 35 سال هستند و اصلاحات را بر اساس نیازها و انتظارات این نسل تنظیم می‌کند. جوانان امروزی دغدغه‌هایی متفاوت از نسل قبل دارند، تحصیل‌کرده و به زبان‌های خارجی مسلط هستند و در دنیای اینترنتی رشد کرده‌اند.

تحول بن‌سلمان نمی‌تواند بدون مخالفت گروه‌های اسلامی همراه باشد

وی با اشاره به اینکه در بحث سکولاریسم،چنین تحولی اساساً نمی‌تواند بدون مخالفت همراه باشد،‌ گفت: این تحول تنها یک تغییر ساده نیست، بلکه دگرگونی بنیادینی در ساختار اجتماعی و فرهنگی عربستان است که نمودهای پررنگ‌تری در این حوزه‌ها دارد. استدلال محمد بن سلمان این است که اگر جمعیت جوان عربستان درگیر این فرآیندها نشوند – که بخشی از آن شامل مشارکت اقتصادی و مصرف‌گرایی در سطح جهانی است – این جمعیت یا به سمت گروه‌های سلفی خواهند رفت یا به گروه‌های معترض تبدیل خواهند شد.باید مدنظرمان باشد که جمعیت قابل توجه جوان است و اساساً نگاهشان به دینداری و فهم مدرنیته و نمادهای مدرن متفاوت است.

عربستان به سمت رفتارهای بنیان‌برانداز حرکت نمی‌کند

این تحلیلگر بروز اقدامات ساختارشکنانه در حوزه مذهب از سوی بن‌سلمان را به دلیل وجود اقشار مذهبی در این کشور بعید دانست و گفت: تردید دارم عربستان خیلی بخواهد به سمت حرکت‌های بنیان برانداز حرکت کند تا به این واسطه با قشر مذهبی جامعه‌ که بخش عمده‌‌ی آن معتقد به ارزش‌های دینی و وهابی است، مواجه شود. این حرکت صرفاً شاید در بخش حاکمیت و بین خود شاهزادگان محل اختلاف باشد. معتقد هستم ظرفیتهای سیاسی و اجتماعی در داخل عربستان، پتانسیل حرکت‌های براندازانه را ندارند و ما عمده حرکت اعتراضی را در شاهزدگانی که جدا شده بودند و اپوزیسیون و اساساً جریان‌های اخوانی شاهد خواهیم بود. شاید بن‌سلمان حرکت اعتراضی را از سوی قشر جوان را احساس نکند و در حوزه‌ی اجتماعی هم بعید می‌دانم شاهد شکل‌گیری هسته‌های اعتراضی باشیم.

چالش هویت اسلامی در عربستان

بر پایه‌ی این گزارش، گسترش فرهنگ غربی در این کشور بیش از آنکه بر اصول توسعه پایدار مبتنی باشد، به نظر می‌رسد که به‌عنوان بخشی از پروژه‌های کلان جهانی‌سازی مطرح شده است. این روند، اگرچه ممکن است در کوتاه‌مدت به رشد اقتصادی و اجتماعی منجر شود، اما در بلندمدت چالش‌های جدی برای هویت اسلامی عربستان و نقش آن به‌عنوان خادم‌الحرمین ایجاد خواهد کرد؛ لذا مقامات عربستانی باید دریابند که این کشور، به‌عنوان خادم‌الحرمین، نمی‌تواند به‌طور کامل از نقش دینی و معنوی خود جدا شود. چنین تلاشی، علاوه بر پیامدهای داخلی، تأثیری عمیق بر جایگاه جهانی عربستان خواهد داشت. لازم است آنان از تاریخ عبرت بگیرند و به سرنوشت جوامع غربی که بنیان‌گذار مدرنیسم بودند، توجه کنند.

جوامع غربی در سایه مکتب مدرنیسم، با شعار تجددگرایی و با ترویج فرهنگ عبور از سنت‌های گذشته که بر آموزه‌های معرفتی و دینی استوار بودند، عصری جدید را با محوریت «انسان به جای خدا» و «مادیت به جای معنویت» آغاز کردند. اما این مسیر، به بحران‌های عمیق فرهنگی و اجتماعی منجر شد. تقدس خانواده در بسیاری از جوامع غربی از بین رفته، و روابط آزاد جنسی به یک فرهنگ عمومی تبدیل شده است. به‌گونه‌ای که درصد قابل توجهی از مردم آمریکا حتی از والدین اصلی خود اطلاعی ندارند.

تکرار مسیر پر چالش و شکست‌خورده غرب

حرکت عربستان به سمت سیاست‌های لیبرالی مشابه غرب، به معنای تکرار همان مسیر پرچالش و شکست‌خورده است. این سیاست‌ها نه‌تنها آورده‌ای مثبت برای جامعه عربستان نخواهد داشت، بلکه باعث خدشه‌دار شدن هویت اسلامی این کشور و تبدیل شدن آن به ابزاری در دست قدرت‌های خارجی خواهد شد. چنین مسیری تنها به بی‌اعتباری بین‌المللی و از دست رفتن اصالت فرهنگی و دینی این سرزمین خواهد انجامید.

در این بین، علما و اندیشمندان اسلامی به ویژه حوزه‌های علمیه سراسر جهان اسلام باید به محکومیت این اقدامات مقامات عربستانی بپردازند و از بی‌تفاوتی دست بردارند؛‌ چرا که خانه‌ی کعبه و مدینةالنبی برای تمام مسلمانان است و نباید جولانگاه فاسدان و حیات خلوت جامعه‌ی غرب و صهیونیست‌های فاسد و کودک‌کش باشد.

انتهای‌پیام/