نگاهی به وضعیت زمین‌شناختی مکران؛ به بهانه احتمال پایتخت‌شدن
منطقه مکران به دلیل وجود گسل فرورانش مکران به طول حدود ۹۰۰ کیلومتر( از نزدیک تنگه هرمز تا مرز هند) که در جنوب ایران و پاکستان قرار داد، محل برخورد صفحه عربستان با صفحه اوراسیاست و همین مسئله تاکنون زمین‌لرزه و سونامی‌های مهلکی را ثبت کرده است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم، تهرانی که حدود 800سال پیش، روستایی در حاشیه ری بزرگ بود، از حدود 240سال پیش به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد و با گذشت زمان طوری گسترش یافت که نه‌تنها ریِ بزرگِ آن دوره را، بلکه جغرافیایی به شدت گسترده‌تر را بلعید و تبدیل شد به دیگ جوشان فعلی که معجونی از بحران‌ها را در خود جا داده است.
گسترش روزافزون بحران فرونشست در دشت تهران، کم‌آبی و خشکسالی، ترافیک، آلودگی هوا و رشد سریع جمعیت ساکن و مستقر و ضعف در سرویس‌دهی مناسب به این جمعیت بخشی از مصائبی است که پایتخت فعلی ایران با آنها دست و پنجه نرم می‌کند.
تهران در حالی با این بحران‌ها روزگار می‌گذراند که تقریباً نسخه شفابخشی حداقل در حال حاضر برای هیچ‌کدام از آنها از سوی دولتها و مدیریت شهری، ارائه نشده است و طرح جابجایی پایتخت هم بیشتر از آنکه نسخه‌ای باشد برای درمان قطعی دردهای فعلی، صرفاً مرهمی موقت است که حتی در صورت اجرا و موفقیت، این درد و بیماری را از یک نقطه تنِ ایران، به نقطه‌‌‌‌ای دیگر منتقل می‌کند.
طرح انتقال پایتخت جمهوری اسلامی ایران از تهران به نقطه دیگری از کشور، سالهای اخیر به فراخور موقعیت و رخدادهای متعدد، بارها از زبان مسئولان مختلف در دولت‌های مختلف مطرح شده اما علی‌رغم اینکه ادعای جدیت در اتخاذ این تصمیم و انجام مطالعات کارشناسی مرتبط با آن، همواره بر زبان مسئولان مربوطه جاری بوده، اما تغییر دولتها و ابتر ماندن اصل طرح جابجایی پایتخت، میزان جدیت متولیان در این زمینه را هم نشان داده است.
گذشته از اینکه انتقال پایتخت از تهران چه فواید یا مصائبی برای آن به ارمغان خواهد آورد، باید دید این جابجایی برای پایتخت جدید چه سرنوشتی را رقم خواهد زد.
در سوی دیگر ماجرا، جغرافیایی است که پس از تهران، قرار است بارِ پایتخت‌ِ ایران بودن را به دوش بکشد. در طول حدود 40سالی که از مطرح‌شدن لزوم انتقال پایتخت از تهران گذشته، شهرهای مختلفی مانند سمنان، همدان، پردیس و ... به عنوان گزینه انتقال پایتخت (چه به صورت کامل و چه به عنوان پایتخت سیاسی) معرفی شده‌اند.
در دولت چهاردهم هم اظهارنظرها تقریباً از رأس دولت آغاز شد و اواخر آبان ماه، مسعود پزشکیان در جریان بازدید از قرارگاه خاتم‌الانبیاء از لزوم جابجایی پایتخت از تهران به دلیل مشکلات فراوان پایتخت فعلی و انتقال به شهری در نزدیکی دریا خبر داد.
این اظهارنظر پزشکیان، با توجه به موقعیت خاص سواحل جنوب از جوانب مختلف، تقریباً بلااستثناء تمام اذهان را به سمت شهرهایی در شمال کشور و حاشیه دریای خزر سوق داد اما اظهارنظر خانم مهاجرانی، سخنگوی دولت مبنی بر اینکه "مکران" گزینه نهایی و قطعی برای انتقال پایتخت است، واکنش‌های متفاوتی را به دنبال داشت.
صرفنظر از چالش‌ها و موانعی که انتخاب مکران برای پذیرش عنوان پایتخت کشور را سخت‌تر می‌کند، موقعیت و وضعیت فعلی این منطقه در صورت نبود آن تهدیدات هم نشان می‌دهد، معرفی مکران با هویتی تحت عنوان پایتخت ایران، پروسه‌ای طولانی خواهد بود.
تداوم مشکلات زیرساختی مانند کمبود منابع تأمین آب شرب، برق و خدمات بهداشتی، بیکاری، مهاجرت، حاشیه‌نشینی، کیفیت پایین سطح زندگی بسیاری از جمعیت بومی این منطقه، دلایلی بود که باعث شد از سال‌ها پیش با هدف توجه به ظرفیت‌های گسترده بالقوه در منطقه مکران و حذف مشکلات موجود، طرح کلان توسعه مکران تدوین شود. اگرچه در کنار این موارد که مربوط به توسعه استانی است، افق کلان‌تری هم در بطن توسعه سواحل مکران با هدف دستیابی به رشد اقتصادی نیز لحاظ شده است.
اما جدای از این مسائل و چالش‌ها و با فرض رفع همه آنها، موقعیت جغرافیایی و وضعیت زمین‌شناختی مکران باعث شده بیشتر واکنش‌ها به انتخاب این نقطه به عنوان پایتخت جدید ایران، منفی باشد.
مکران روی گسلی 900کیلومتری با سابقه زلزله‌ها و سونامی‌های بزرگ
یکی از این موارد، قرار گرفتن مکران بر گسلی است که در طول تاریخ بارها زلزله‌ها و به دنبال آن سونامی‌های شدید و مرگباری را رقم زده است.
منطقه مکران به دلیل وجود گسل فرورانش مکران به طول حدود 900 کیلومتر( از نزدیک تنگه هرمز تا مرز هند) که در جنوب ایران و پاکستان قرار داد، محل برخورد صفحه عربستان با صفحه اوراسیاست و همین مسئله تاکنون زمین‌لرزه و سونامی‌های مهلکی را ثبت کرده است.
فصلنامه علمی علوم زمین، شهریور 1387، نتیجه یک مطالعه درباره بررسی تاریخچه رخداد سونامی و ارزیابی پتانسیل سونامی‌خیزی منطقه فرورانش مکران در سواحل دریای عمان را منتشر کرد که نشان می‌داد ناحیه فرورانش مکران در نزدیکی سواحل ایران، عمان، پاکستان و هند واقع شده و وقوع سونامی می‌تواند تمام این 4 کشور را مورد تهدید قرار دهد.
براساس این مطالعه، آخرین سونامی بزرگ در ناحیه فرورانش مکران در 28 نوامبرسال 1945 پس از زلزله‌ای به بزرگی 8.1 ریشتر در منطقه بلوچستان پاکستان اتفاق افتاد. امواج با ارتفاع 13متر نوار ساحلی پاکستان را درنوردید و در کنار 4هزار کشته، آسیب فراوانی به زیرساخت‌های موجود در نزدیکی ساحل ایجاد کرد.
نتایج بیانگر آن است که به‌طور کلی خطر سونامی در این منطقه را می‌توان به سه سطح تقسیم کرد که عبارتند از: خطر نسبی خیلی کم برای تولید سونامی (در صورت رخداد زمین‌لرزه‌ای با بزرگای تا 7)، خطر نسبی کم تا متوسط برای تولید سونامی (در صورت رخداد زمین‌لرزه‌ای با بزرگای بین 7 تا 7.5) و خطر نسبی بالا (در صورت رخداد زمین‌لرزه‌ای با بزرگای بیش از 7.5).
نتایج مدل‌سازی انتشار سونامی نشان می‌دهد که در صورت رخداد سونامی در منطقه مکران، امواج سونامی در عرض 15 تا 20 دقیقه نزدیک‌ترین ساحل را درخواهند نوردید. با توجه به ارزیابی‌های صورت گرفته در مورد خطر سونامی، ضمن تأکید بر لزوم توسعه یک سامانه هشدار سونامی برای سواحل جنوبی ایران، ساختار این سامانه، مؤلفه‌ها و سازوکار آن ارائه شده است.
با توجه به گذشت 16سال از انجام این تحقیقات، اعلام میزان اجرای توصیه‌های پیشگیرانه در این زمینه می‌تواند شاهد خوبی برای این باشد که آیا بسترسازی توسعه سواحل مکران با توجه به وجود چنین خطر بالقوه‌ای، آن‌طور که لازم است انجام شده است یا خیر.
اگرچه شواهد تاریخی نشان می‌دهد که از 326 پیش از میلاد تا سال 2005، 26 سونامی بزرگ در اقیانوس هند رخ داده که از دو منطقه فرورانش این اقیانوس، 23 مورد مربوط به ناحیه سوندا (نزدیک اندونزی) بوده و فقط 3 مورد در ناحیه فرورانش مکران و نزدیک مرزهای ایران رخ داده است (هرچند برخی منابع تعداد این سونامی‌ها را بدون درنظر گرفتن قدر آنها، 90 مورد هم ذکر کرده‌اند)، اما همان 4هزار کشته در آخرین سونامی رخ‌داده در کنار سایر آسیب‌هایی که به زیرساخت‌های پاکستان وارد شد، نشان می‌دهد که اگر امروز زلزله و سونامی بزرگ دوباره تکرار شود و این بار سواحل ایران را با تهدید بالفعل مواجه کند، با مکرانی که جمعیتش بسیار بیشتر از 80سال پیش است اما زیرساخت‌های آن به‌ویژه در حوزه مقابله با حوادثی چون زلزله و سونامی شاید کوچکترین تغییری نکرده است، چه خواهد کرد.
دکتر زارع اسفند 1400: فرورانش مکران فعال است
دکتر مهدی زارع، زلزله‌شناس، اسفند 1400 در مطلبی درباره سواحل مکران و رخدادهایی مثل زلزله و سونامی گفته بود: بررسی‌ها نشان می‌دهد بیشینه ارتفاع امواج سونامی در ساحل مکران در جنوب استان‌های سیستان و بلوچستان و هرمزگان ممکن است به 15 متر برسد. همگرایی سالانه افقی حدود 4 سانتیمتری پهنه مکران، وجود 9 گلفشان، وقوع زلزله‌های بزرگ، وجود 16 آتشفشان در امتداد غرب به شرق، به عنوان مثال، آتشفشان کوه سلطان در پاکستان و آتشفشان‌های تفتان و بزمان در ایران، همگی نشان می‌دهد فرورانش مکران فعال است. با وجود لرزه‌خیزی زیاد در پهنه‌های فرورانش، میزان وقوع زلزله در پهنه مکران نسبتاً کم است.
متوسط دوره بازگشت زلزله‌های با بزرگای 8 در مکران تقریباً 150 سال است. لرزه‌خیزی در منطقه مکران، در 16 آوریل 2013 سراوان با بزرگای (MW) 7.8، گوهران-بشاگرد در 11 مه 2013 با بزرگای 6.2 و 24 سپتامبر 2013 در آوران پاکستان با بزرگای 7.7 ، دلایل اصلی فعال بودن این منطقه هستند.
در زلزله 2013 سراوان در مکران با شدت Mw7.8 یک نفر در ایران و 41 نفر در سمت پاکستانی مکران کشته شدند. تعداد کم قربانیان این زمین‌لرزه به دلیل تراکم کم جمعیت در سمت ایرانی مکران و عمق زمین‌لرزه (70 کیلومتری) بود.
او در این مطلب تأکید کرده بود که برخی شواهد حاکی از آن است که گسلش (شکستگی و ترک‌خوردگی) در پهنه فرورانش در این ناحیه در زمین لرزه‌های 16 آوریل 2013 و 24 سپتامبر 2013 می‌تواند مقدمه‌ای برای یک گسلش بزرگ و زلزله‌ای با بزرگای بیش از 8 در مکران باشد. بررسی دقیق زمین‌لرزه‌ها از خط ساحلی ایران (میان‌بندر جاسک در ایران) در شرق، تا ساحل پاکستان و بندر کراچی با حدود 20 میلیون جمعیت در انتهای شرقی آن ضروری است.
این استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی، 2ماه بعد (اردیبهشت 1401) نیز در بررسی احتمال وقوع زلزله‌های بزرگ در محدوده مکران گفت: «در دهه گذشته، از سال 1389 تا1398 چند زمین‌لرزه بزرگ در ناحیه لرزه زمین ساختی مکران (ایران و پاکستان) رخ داد. در 29 فروردین 1362 زمین‌لرزه با بزرگای 7 اولین رخداد بعد از زلزله 1945 (7 آذر 1324 با بزرگای 8 مکران) در پهنه فرورانش است که در شمال سراوان رخ داد. ژرفای زلزله 29 فروردین 1362 سراوان 65 کیلومتر بود و مشخصا با سازوکار کششی روی گسل فرورانش مکران (بسیار شبیه زلزله 30 سال بعد در 27 فروردین 1392 در همان ناحیه) رخ داد.»
«در پهنه فرورانش مکران اولین زمین لرزه بزرگ دهه گذشته در این منطقه، زلزله دالبندین پاکستان در 29 دی 1389 با بزرگای 7.2است.»
«این زمین لرزه در جنوب غربی پاکستان، جنوب قوس آتشفشانی مکران- بلوچستان روی پهنه فرورانش و در ژرفای 70 کیلومتری زمین رخ داد. در 27 فروردین 1392 زمین‌لرزه گشت، در شمال سراوان در مکران با بزرگای 7.8 و مجددا بر پهنه فرورانش و در همان ژرفای 70 کیلومتر رخ داد. شش ماه بعد در دوم مهر 1392 در آوران پاکستان و زلزله با بزرگی 7.7رخ داد. فعالیت لرزه‌ای در منطقه مکران در جنوب‌شرقی ایران و جنوب‌غربی پاکستان قبل از زلزله 1945 را می‌توان در دو مرحله مشخص کرد.»
«اول، در طول دوره 30 تا 10 سال قبل از رویداد اصلی، فراوانی وقوع زمین‌لرزه‌های متوسط تا بزرگ در منطقه بین منطقه گسیختگی 1945 و قوس آتشفشانی در شمال‌غربی گوادر نسبتا زیاد بود. این رویدادها در نزدیکی مرز برخورد ورقه اقیانوسی به ورقه قاره‌ای در مرز فرورانش شده رخ داده‌اند.»
«دوم، فعالیت لرزه‌ای در امتداد ساحل در طول 10 سال بلافاصله قبل از زلزله 1945 مکران که بیشتر این فعالیت در مجاورت کانون زلزله 1945 رخ داده‌اند. این الگوها از برخی جهات شبیه نمونه‌هایی هستند که قبل از برخی زمین‌لرزه‌های بزرگ در سایر نقاط جهان مشاهده شده‌اند. لرزه‌خیزی اخیر در غرب منطقه مکران (ساحل ایران) شبیه لرزه‌خیزی قبل از سال 1945 و احتمالا محل زلزله بزرگ بعدی مکران است. توزیع لرزه‌خیزی شبیه الگوی نان شیرینی «دونات» دارد؛ و ممکن است مشابه فعالیت لرزه‌ای مرتبط با زلزله 1945 در نزدیکی مرز ایران باشد.»
«شواهد قطعی از یک زلزله قریب‌الوقوع ارائه نشده، ولی الگوی رخداد زمین‌لرزه‌های رخ داده در 12 سال اخیر با الگوی رخداد زلزله‌های قبل از زلزله 1945 مکران همخوانی دارد. از این جهت به نظر می‌رسد ضمن حفظ هوشیاری و بدون نگرانی، لازم است نهادهای متولی از فرمانداری و شهرداری تا نهادهای فعال در حوزه مدیریت بحران، ضمن توجه به رعایت استانداردهای ساخت و ساز و نظارت بر انجام آن، تمهیدات لازم برای مقابله با تبعات این رخداد برای آینده را در نظر بگیرند.»
به گزارش خبرگزاری تسنیم، تأکید بر مسئله لزوم آماده‌سازی مکران و به‌طور کلی نوار ساحلی جنوب ایران، برای مواجهه با زلزله و سونامی بزرگ از این جهت است که سایر پارامترهایی که نیاز است تا مکران براساس تحقق آنها به جغرافیایی برای اطلاق پایتخت یک کشور مهیا شود (زیرساخت‌های اقتصادی، رفاهی، امنیتی، سیاسی و ...)، هرچند در بازه‌ای طولانی و به شکلی حداقلی فراهم شوند اما همین حداقل‌ها در سایه بی‌توجهی به مسئله وضعیت زمین‌شناختی مکران و احتمال هرچند کم وقوع زلزله و سونامی بزرگ می‌تواند صدمات به شدت خسارت‌بار در حوزه‌های انسانی، اقتصادی و حتی سیاسی بر جا گذارد.
برهمین اساس به نظر می‌رسد قطعیت انتخاب مکران به عنوان پایتخت جدید ایران، نیازمند تأمل و بررسی بیشتر است و اگر تیم کارشناسی دولت در این زمینه، اقدام انجام‌شده یا برنامه‌ای مدون در اختیار دارد به طوری که به دولت برای این انتخاب، اطمینان خاطر داده است، این برنامه یا کارنامه را در اختیار عموم قرار دهد تا هم نگرانی‌ها و انتقادات فعلی را متوقف کند و هم از بسترسازی ایجاد ذهنیت منفی نسبت به مکران برای سرمایه‌گذاری‌های آتی جلوگیری کند.
انتهای پیام/
