استخرهای غیرمجاز در بالادست؛ قنات‌های قم در حال مرگ خاموش
معاون آبخیزداری قم با هشدار نسبت به حفر استخرهای عمیق در مناطق بالادست مانند کهک و فردو، گفت: این سازه‌ها با نگه‌داشتن روان‌آب‌ها، باعث خشک شدن قنات‌ها، نابودی مراتع و گسترش ریزگردها در پایین‌دست شده‌اند.
به گزارش خبرنگار تسنیم از قم، استان قم طی سال‌های اخیر با چالش‌های جدی زیست‌محیطی مواجه شده است؛ از جمله افزایش سالانه بیش از 80 میلیون مترمکعب بر کسری مخازن آب زیرزمینی، فرونشست زمین در مناطقی مانند دشت جعفریه تا 27 سانتی‌متر در سال، و تبدیل قم به دومین استان کشور در تولید گردوغبار. در حال حاضر، بیش از 100 هزار هکتار از عرصه‌های طبیعی استان به کانون تولید گردوخاک تبدیل شده که وضعیت 40 هزار هکتار آن بحرانی است و سالانه بیش از 13 هزار تُن گردوغبار روانه قم و مناطق اطراف می‌شود.
در کنار این بحران‌ها، پدیده فرسایش بادی نیز به‌شدت استان را تحت تأثیر قرار داده است؛ بر اساس آخرین مطالعات، حدود 364 هزار و 564 هکتار از اراضی قم دچار این پدیده هستند، در حالی که وسعت بیابان‌های شناسایی‌شده به 176 هزار و 383 هکتار می‌رسد.
قم دارای هشت حوضه آبخیز است؛ از جمله طغرود با 127 هزار و 300 هکتار، قمرود با 248 هزار و 900 هکتار و مسیله با 600 هزار هکتار وسعت. در مجموع، حدود 279 هزار هکتار از اراضی شرق استان در حوزه بیابان‌زدایی مورد مطالعه قرار گرفته و چهار هزار و 468 هکتار جنگل دست‌کاشت در مناطق بیابانی ایجاد شده است.
قم امروز نیازمند برنامه‌ریزی جامع، اجرای دقیق طرح‌های آبخیزداری، مدیریت اصولی منابع آب و خاک و جلب مشارکت عمومی است تا از مسیر بحران به سمت پایداری زیست‌محیطی حرکت کند.
در همین چارچوب، خبرگزاری تسنیم در قالب پرونده‌ای ویژه به بررسی وضعیت زیست‌محیطی و منابع آب استان قم پرداخته است. در ادامه، گفت‌وگوی تفصیلی خبرنگار ما با هادی دهقانی، معاون آبخیزداری اداره‌کل منابع طبیعی استان قم را می‌خوانید:
تسنیم: حوزه آبخیز و آبخیزداری دقیقاً به چه معناست و چه وظایفی را شامل می‌شود؟
دهقانی: حوضه‌های آبخیز، محدوده‌هایی هستند که کل روان‌آب حاصل از بارش‌ها در آن جمع شده و در نهایت از یک خروجی واحد خارج می‌شود. اگر یک دره را در نظر بگیرید، با بارش باران، آب از نقاط مختلف به سمت مرکز آن دره روان می‌شود و از یک نقطه خارج می‌گردد؛ این دره همان حوضه آبخیز است.
این مفهوم در مقیاس‌های وسیع‌تر نیز صادق است؛ مثلاً حوضه آبخیز قمرود شامل سه استان قم، مرکزی و اصفهان می‌شود و حتی در سطح بالاتر، به حوضه دریاچه نمک می‌رسیم که نه استان را دربر می‌گیرد. آبخیزداری به معنای مدیریت منابع آب و خاک در همین حوضه‌هاست.
تسنیم: مهم‌ترین پروژه‌های آبخیزداری و حفاظت از منابع آب در استان قم کدامند؟
دهقانی: یکی از اصلی‌ترین پروژه‌ها، کنترل سیلاب در شهر دستجرد است. توسعه شهری و ساخت‌وساز در مسیر آبراهه‌ها توسط شهرداری باعث شده تا سیلاب‌هایی در این منطقه خسارت‌زا شوند. از دو سال پیش مصوبه‌ای از استانداری گرفتیم تا منابع طبیعی با همکاری معاونت آبخیزداری برای مهار سیلاب‌ها اقدام کند.
طرح کنترل سیلاب دستجرد شامل احداث بند سنگ و ملات با ارتفاع 5 متر، دو سازه تورکینست (مخزن آب) و پخش سیلاب در خیابان امام حسین (ع) است. این طرح پس از تأیید کمیته فنی در انتظار تأمین اعتبار قرار دارد. رقم اولیه برآورد حدود 14 میلیارد تومان بود که احتمال افزایش آن تا 16 یا 17 میلیارد تومان وجود دارد.
تسنیم: فرونشست زمین هم یکی از نگرانی‌های اصلی در استان قم است؛ وضعیت آن چگونه است؟
دهقانی: بر اساس آخرین مطالعات ماهواره‌ای، دو دشت جعفریه (گازرون) و قمرود در وضعیت بحرانی قرار دارند. متولی اصلی بررسی فرونشست، اداره کل راه و شهرسازی است، اما همه دستگاه‌ها باید پای کار بیایند. مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز، یک مسئولیت مشترک بین دستگاه‌هاست و نیازمند هماهنگی وسیع است.
تسنیم: آیا پروژه مشخصی برای مقابله با فرسایش خاک و ریزگردها در استان تعریف شده است؟
دهقانی: بله، ما از بادشکن‌های زنده و غیرزنده استفاده می‌کنیم تا آستانه فرسایش خاک بالا برود و سرعت باد کاهش یابد. این اقدامات به کنترل ریزگردها و حفظ پوشش گیاهی بومی کمک می‌کند. در جاده جعفریه، به منظور بیابان‌زدایی، نهال‌کاری انجام شده و در مناطقی مثل سراجه و دشت مسیله پس از مطالعات، عملیات اجرایی نهال‌کاری آغاز شده است.
تسنیم: در برخی مناطق بالادست مثل کهک و فردو، احداث استخرهای عمیق باعث نگرانی شده؛ نقش این استخرها در بحران منابع آبی چیست؟
دهقانی: درست است. در مناطقی مثل وسف، کهک و فردو، استخرهایی با عمق بیش از 15 متر ساخته شده که باعث شده رواناب‌ها به پایین‌دست نرسد. در گذشته، ما و حتی جهاد کشاورزی به کشاورزان برای ساخت استخر تسهیلات می‌دادیم. این کار زمانی مفید بود که استخرها صرفاً برای استفاده از حقابه قانونی هر فرد احداث می‌شدند؛ اما حالا برخی با سد کردن روان‌آب‌ها، مانع تغذیه قنات‌ها و منابع زیرزمینی پایین‌دست شده‌اند.
تسنیم: این برداشت‌های غیرقانونی چه پیامدهایی به دنبال داشته‌اند؟
دهقانی: خشک شدن قنات‌ها، کاهش پوشش گیاهی، نابودی مراتع و گسترش ریزگردها از پیامدهای مستقیم این اقدامات است. توسعه باغات نباید با گرفتن حقابه دیگران صورت گیرد. شرعاً و قانوناً درست نیست. حتی برخی کشاورزان که دو ساعت آب از قنات در هفته حق داشتند، استخرهای بزرگی ساخته‌اند و حق دیگران را گرفته‌اند.
تسنیم: به‌طور کلی چه اصلاحاتی در شیوه کشاورزی استان باید اعمال شود؟
دهقانی: بیش از 95 درصد مصرف آب مربوط به کشاورزی است؛ در حالی که آب شرب فقط نیم درصد را شامل می‌شود. بنابراین، تغییر الگوی کشت و شیوه‌های آبیاری ضروری است. باید از کشت‌های آب‌بر پرهیز و به‌سمت کشت گلخانه‌ای و آبیاری نوین حرکت کنیم. شرکت آب منطقه‌ای اقداماتی مثل نصب کنتور روی چاه‌ها را انجام داده و جهاد کشاورزی نیز در زمینه آبیاری تحت فشار اقدامات خوبی داشته است.
تسنیم: سدهای بالادست چه تأثیری بر منابع پایین‌دست داشته‌اند؟
دهقانی: سدهایی مثل سد 15 خرداد و الغدیر با نگه‌داشتن آب در بالا، مانع تغذیه دشت‌های پایین‌دست شده‌اند. در نتیجه، بسیاری از این دشت‌ها به منبع تولید ریزگرد تبدیل شده‌اند. همچنین سدهایی که در استان‌های مرکزی و اصفهان روی سرشاخه‌ها احداث شده‌اند، جریان آب را کاملاً مسدود کرده‌اند.
تسنیم: کدام مناطق استان قم بیشترین آسیب را از بحران آب و تغییرات اقلیمی دیده‌اند؟
دهقانی: دشت مسیله و منطقه سراجه در شرق قم، به دلیل احداث سدها بر روی سرشاخه‌ها، دچار بیشترین آسیب شده‌اند. همچنین دشت جعفرآباد به علت برداشت بی‌رویه آب برای کشاورزی، به‌شدت آسیب‌پذیر شده است.
تسنیم: برای تقویت سدهای آبخیزداری چه اقداماتی انجام شده است؟
دهقانی: بخشی از اعتبارات ملی و استانی باید به مرمت و تقویت سازه‌های قدیمی اختصاص یابد. ما هر ساله پایش پروژه‌های آبخیزداری را انجام می‌دهیم و براساس میزان خسارت، درخواست اعتبار برای مرمت می‌دهیم. همچنین، آلودگی‌های صنعتی که از برخی مناطق وارد رودخانه‌ها می‌شود، یک تهدید جدی زیست‌محیطی است که نیاز به برخورد قاطع دارد.
تسنیم: آیا در این زمینه همکاری بین‌دستگاهی هم وجود دارد؟
دهقانی: بله، ما با دستگاه‌هایی مثل آب منطقه‌ای، جهاد کشاورزی، محیط زیست و اداره صنایع همکاری داریم. حفظ منابع طبیعی نیاز به عزم جمعی دارد و باید با نگاه اجرایی و قانونی، پیگیر حل مشکلات باشیم.
گفتگو از اسما صادقی
انتهای پیام/
