همه چیز درباره شورای عالی دفاع به روایت مطبوعات

خبرگزاری تسنیم:شورای عالی دفاع به روایت مطبوعات مجموعه‌ای از اسناد دفاع مقدس در رابطه با نحوه شکل گیری شورای عالی دفاع و افراد تشکیل دهنده آن به عنوان مسئولین تعیین کننده در بحث جنگ و متن جلسات و اسناد مربوط به آن است که از نگاه مطبوعات بررسی شده.

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، کتاب جنگ عراق و ایران /شورای عالی دفاع به روایت مطبوعات توسط منصور کمالی مجموعه‌ای از اسناد دفاع مقدس در رابطه با نحوه شکل گیری شورای عالی دفاع و مسئولیت آن در طول سال‌های جنگ و افراد تشکیل دهنده آن به عنوان مسئولین تعیین کننده در بحث جنگ است که آن را از نگاه مطبوعات بررسی کرده است. متن جلسات و اسناد مربوط به آن‌‌ها و موضوعات و تصمیم گیری پیرامون آن‌‌ها از موضوعات تشکیل دهنده این کتاب است. این کتاب با مقدمه حسین اردستانی رئیس مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس آغاز می‌شود. اردستانی در این مقدمه به شکل گیری شورای عالی دفاع و اولین نفرات تشکیل دهنده آن تا تغییراتی که در این افراد طی اتفاقات مختلفی چون عزل بنی صدر و شهادت رجائی صورت می‌گیرد می‌گوید. بخش‌هایی از این مقدمه در زیر آمده است:

وظایف شورای عالی امنیت ملی

فصل سیزدهم قانون اساسی و اصل 176 مصوب سال 1385، به شرح وظایف شورای عالی امنیت ملی مبنی بر تامین منافع ملی و پاسداری از انقلاب اسلایم و تمامیت ارضی و حاکمیت ملی اختصاص دارد. مطابق این اصل،‌ وظایف این شورا که رئیس جمهور ریاست آن را برعهده دارد، عبارتند از :

1. تعیین سیاست‌های دفاعی - امنیتی کشور در محدوده ی سیاست‌های کلی تعیین شده از طرف مقام رهبری.

2. هماهنگی فعالیت‌های سیاسی، اطلاعاتی، اجتماعی،‌فرهنگی و اقتصادی با تدابیر کلی دفاعی - امنیتی.

3. بهره‌گیری از امکانات مادی و معنوی کشور برای مقابله با تهدیدهای داخلی و خارجی.

اعضا شورای مذکور عبارتند از :

• روسای قوای سه گانه.

• رئیس ستاد فرماندهی کل نیروهای مسلح

• مسئول امور برنامه و بودجه

• دو نماینده به انتخاب مقام رهبری

• وزرای امور خارجه، کشور، اطلاعات

•حسب مورد وزیر مروبط و عالی‌ترین مقام ارتش و سپاه

شورای عالی امنیت ملی به تناسب وظایف خود، شوراهای فرعی از قبیل شورای دفاع و شورای امنیت کشور را تشکیل می‌دهد. در قانون اساسی مصوب سال 1385، به شکل،‌ترکیب و ... شورای عالی دفاع ورود نشده است.

تشکیل شورای عالی دفاع در سال 68

در بازنگری قانون اساسی در سال 1368 ، در بندج اصل 110 قانون اساسی که وظایف و اختیارات رهبری را مشخص کرده است، تشکیل شورای عالی دفاع، مرکب از هفت نفر به شرح ذیل،‌به طور مشخص تصریح شده است.

1. رئیس جمهور.

2. نخست وزیر.

3. وزیر دفاع

4. رئیس ستاد مشترک

5. فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی

6. دو مشاور به تعیین رهبر.

این تغییر در قانون اساسی و شکل شورای عالی دفاع،‌برگرفته از تجربه‌ی دوران جنگ تحمیلی و مطابق الگویی است که امام خمینی در تشکیل شورای علای دفاع و ذیل اختیارات رهبری در اصل 110،‌به آن مبادرت ورزید.

شورای عالی دفاع در 20 اردیبهشت 1359 و پس از حمله نظامی امریکا به طبس در اوائل همین ماه به طور رسمی شکل گرفت.

پیام امام در مورد وظایف و اختیارات شورای عالی دفاع

تا شروع جنگ عراق علیه ایران و حتی تا بیست روز پس از آن،‌با وجود انتقاد صریح آیت الله خامنه‌ای از عدم تشکیل جلسات شورای عالی دفاع هیچ جلسه‌ای تشکیل نشد. امام خمینی در 20 مهر 1359 ، در پیامی وظایف و اختیارات شورای عالی دفاع را تعیین کرد و از این پس شورا در زمینه‌ی مسائل جنگ فعال شد. در پیام امام آمده است:

نظر به موقعیت استثنایی دفاع از کشور اسلامی و حساسیت فوق العاده آن،‌تا موقعی که جنگ‌افروزان به کار تجاوزگرانه خود ادامه می‌دهند، مراتب زیر اخطار و مقرر می‌شود:

1. کلیه‌ی امور مربوط به جنگ در تحت نظر شورای عالی دفاع به اضافه یک نفر از نمایندگان از قبل مجلس شورای اسلامی باید اداره شود. و این شورا موظف است تمام قوای مسلح را هماهنگ نماید. و هیچ گروه یا شخصی تخلف از اوامر شورای مذکورنباید بکند و در غیاب آقای خامنه‌ای و آقای چمران، دو نفر از نمایندگان که یکی از آن‌ها رئیس مجلس شورای اسلامی است باید رد شورا شرکت نمایند.

2. در اداره مناطق جنگی،‌کلیه‌ی نیروها باید از شورای مذکور تبعیت نمایند؛ و تصمیمات در این‌باره با شورای مذکور است.

3. تبلیغات مطلقاً - چه به وسیله رادیو- تلویزیون یا مطبوعات - در تحت نظر شورای مذکور باید اجرا شود و رسانه‌های گروهی و مطبوعات حق پخش مصاحابت یا نطق‌ها و نوشته‌ها را بدون مراجعه و دستور از شورای مذکور ندارند.

4. سیاست خارجی مربوط به دفاع با شورای مذکور است و کسان دیگر بدون اجازه حق دخالت ندارد.

5. دولت مامور جلب متخلفین و تحویل به دادگاه‌های انقلاب است.

6. دادگاه‌ها به جرایم، حسب وضع دفاعی و انقلابی عمل می‌کنند.

7. شورا موظف است در مناطق جنگی نمایندگانی تعیین ماید که به وسیله‌ی آن‌ها امور انجام گیرد و موجب تاخیر نشود. (صحیفه امام ، ج13 ، صص 264- 263)

بلافاصله پس ازپیام امام،‌ شورای عالی دفاع جلسه تشکیل شد.

تنظیم سیاست دفاعی و خط مشی سیاست تبلیغاتی از مهم‌ترین وظایف شورای عالی دفاع

آیت الله خامنه‌ای در 23 مهر 1359 پس از تشکیل اولین جلسه شورای عالی دفاع در گفت وگو با جراید در مورد فرمان امام گفت:

این فرمان بسیار بجا و به موقع بود. چون کارها شورایی انجام می‌گیرد و نقشه‌ها با دقت بیش‌تری طرح و اجرا می‌شود. در دوران جنگ طبعاً‌ یک حالت فوق العاده‌یی وجود دارد و مردم هم باید این حالت فوق العاده را لمس کنند. مهم‌ترین وظایف که به این شورا داد شده، این است که سیاست دفاعی را تنظیم کند و خط مشی سیاست تبلیغاتی را تعیین کند و دستگاه‌های اجرایی را در جهت مصوبات شورا به کار گیرد و فکر می‌کنم با فرمانی که امام صادر کردند و تشکیل شورا ما بتوانیم خیلی روشن تر و سریعتر به سوی هدف‌های اسلامی و انلابی خودمان پیش برویم.

ترکیب شورای عالی دفاع در شروع جنگ

با شروع جنگ،‌ترکیب شورای عالی دفاع به این صورت شکل گرفت:

ابوالحسن بنی صدر(رئیس جمهور)، محمد علی رجایی(نخست وزیر)، سرهنگ جواد فکوری(وزیر دفاع)، سرتیپ ولی الله فلاحی(رئیس ستاد مشترک ارتش)، مرتضی رضایی(فرمانده سپاه پاسداران)، علی اکبر پرورش(مجلس شورای اسلامی)، حجت الاسلام محمد منتظری(مجلس شورای اسلامی)، حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی(مجلس شورای اسلامی)،‌ دکتر مصطفی چمران(مشاور امام خمینی)، آیت الله خامنه‌ای(مشاور امام خمینی)

مطابق نظر امام، درغیاب آقایان خامنه‌ای و چمران، دو نفر از نمایندگان مجلس - که یکی از آن‌ها رئیس مجلس بود- در شورا شرکت می‌کرد.

در روند تغییرات اعضا شورا پس از عزل بی‌صدر و شهادت محمد علی رجایی، و انتخاب آیت الله خامنه‌ای به ریاست جمهوری در مهرماه 1360، ایشان در سمت رئیس جمهور و رئیس شورا در جلسات شرکت می‌کرد و حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی به عنوان نماینده امام و سخن‌گو به شورای عالی دفاع می‌آمد. به علاوه،‌با روی کار آمدن دولت آیت الله خامنه‌ای و انتخاب میرحسین موسوی به نخست وزیری، وی نیز به عضویت شورای عالی دفاع در امد. همچنین با شهادت مصطفی چمران در جبهه‌های نبرد، اقای موسی نامجو به عنوان وزیر دفاع وارد شورا شد که ایشان نیز چندی بعد شهید شد.

تغییر دیگر شورای عالی دفاع،‌ اضافه شدن دو عضو جدید در سال 1365 بود. پس از آن سرهنگ صیاد شیرازی در نیروی زمینی ارتش جای خود را به سرهنگ حسین سعدی داد، امام خمینی، سرهنگ علی صیاد شیرازیو محسن رفیق دوست وزیر سپاه پاسداران را به عنوان نمایندگان خود در شورا منصوب کرد. (صحیفه‌ی نور ، ج 20 ،‌ص 73)

اولین جلسه شورای عالی دفاع

اولین جلسه شورای عالی دفاع زمانی تشکیل شد که عراق به جز خرمشهر،‌ آبادان و سوسنگرد در بیشتر محورها در جبهه‌های جنوب و غرب ایران،‌ پیشروی بسیاری کرده و مناطق،‌ شهرها و روستاهای زیادی را به اشغال درآورده بود.

ضعف و شرایط جبهه‌ خودی در مقابل دشمن بیش از هر عامل دیگر، ریشه در عدم سازمان نظامی‌ توانمند، نبود فرماندهی مسلط بر جبهه‌ها و عدم انسجام در اداره جنگ و هماهنگی میان نیروهای مسلح داشت. نقش شورای عالی دفاع در شرایط تجاوز و اشغال کشور، عمدتاً رفع کاستی‌های مورد اشاره و ایجاد هماهنگی‌های مختلف بود که به رغم شکاف دیدگاه و انگیزه میان اعضا آن، و نابسامانی و کاستی‌های موجود، توانست قدری از مشکلات را کاهش دهد و با تقویت جبهه‌ی خودی، دشمن را از پیشروی‌های بیش‌تر باز دارد.

شورای عالی دفاع در دو دسته‌ عمده قابل بازشناسی بود: 1. بنی صدر رئیس جمهور و فرماندهان ستاد مشترک و نیوری زمینی ارتش. 2. نمایندگان امام شامل آیت الله خامنه‌ای و دکتر چمران به علاوه سپاه پاسداران، به رغم عدم هم‌پوشانی و رابطه‌ی سازمان میان اجرای دسته دوم، این ترکیب دیدگاه انقلابی داشت و تلاش می‌کرد به هر قیمتی ، پیشروی ارتش عراق ار متقوف کند و هرجا که امکان دارد نیروهای متجاوز را عقب براند. ترکیب دسته‌ی اول نیز از همین هدف پیروی می‌کرد، امام اختلاف نظر میان آن‌ها و اولویت‌ هدف‌گذاری در جبهه‌ها و به خصوص واگرایی ارتش از سپاه پاسداران که به نظر می‌رسید بنی‌صدر از آن استقبال می‌کند مانع از تحقق این هدف می‌شد.

در قضیه‌ی سوسنگرد، علاوه بر جان فشانی سپاهیان،‌ بسیجی‌ها و نقش لشکر 92 زرهی خوزستان و بالاخص تیپ 2 آن، ارتش، دخالت و سماجت آیت الله خامنه‌ای سبب شد شهر که در محاصره کامل قرار گرفته بود و تا مرز سقوط فاصله چندانی نداشت،‌ آزاد شود و شکست سنگینی به راهبرد تجاوز عراق وارد آید. نقش آیت الله خامنه‌ای به عنوان عضو شورای عالی دفاع و یکی از رهبران انقلابی نظام تازه تاسیس جمهوری اسلامی در سایر جبهه‌ها نیز محسوس بود، مانند کمک و سلاح و مهمات رساندن به محورهای خرمشهر و آبادان،‌ محور غرب دزفول و مسائل گوناگون دیگر در جبهه‌ها، نقش دکتر چمران نیز به عنوان فرمانده ستاد جنگ‌های نامنظم و اجرای عملیات چریکی و شبیخون علیه ارتش عراق از اهمیت ویژه‌یی داشت. این اقدامات هم راه با نقش آحاد مردم و نقش سپاه و ارتش سبب شد ارتش عراق بدون دست‌یابی به هدف‌های مصوب در طرح تجاوز، در جبهه‌ها زمین‌گیر شود و از این پس آماج عملیات‌های سپاه و ارتش واقع شود.