نگاهی به یادداشت‌های استاد شهید مطهری

به گزارش گروه "رسانه‌های دیگر" خبرگزاری تسنیم، روشن است که اگر بنا باشد اتفاقی بیفتد و اگر کسی در پی دریافتن راز و رمز موفقیت استاد مطهری، و روش مطالعاتی او باشد، چاره‌ای جز مراجعه به آثار آن شهید وجود ندارد.

آثار به جا مانده از استاد شهید مطهری، گاه به قلم خود ایشان نوشته شده، و گاه نتیجه سخنرانی‌ها و جلسات استاد بوده است که نهایتا به چاپ رسیده است. اما علاوه بر مجموعه آثار ایشان -که بسیاری از آن در زمان حیات و برخی پس از شهادت استاد به چاپ رسیده است- مجموعه دیگری نیز از آن شهید به یادگار مانده است که دربردارنده "یادداشتهای" استاد است، یادداشتهایی که در طول سالیان متمادی توسط شهید مطهری تهیه شده است و در بسیاری از موارد، زمینه ساز انتشار یک کتاب یا مقاله و یا ارائ? یک سخنرانی عمومی یا خصوصی بوده است. این یادداشتها برای اولین بار در اواخر ده? هفتاد انتشار یافت و تاکنون 12جلد از آن به چاپ رسیده است. البته این اقدام اگر چه در ابتدای کار، انتقاد برخی از نویسندگان را به همراه داشت، اما به نظر می‌رسد که در ادامه، برای خود آنها نیز سودمند واقع شد. به هر حال سالگرد شهادت استاد مطهری بهانه‌ای شد تا نگاهی کوتاه و گذرا به این مجموعه بیندازیم و به برخی از ویژگی‌های آن اشاره‌ای داشته باشیم:
1- استاد مطهری معمولاً قبل یا بعد از هر سخنرانی، مطالبی را که در ذهن داشته است به طور خلاصه و مفید در ورقه‌ای ثبت می‌کرده است. این ورقه‌ها برای استفاد? خود ایشان بوده است و به همین دلیل حاوی چکیده مطالب است. ویژگی این یادداشتها این است که خواننده با مطالعه آن می‌تواند مغز و لبّ مطالب شهید مطهری را بدور از تفصیلات و شرحهایی که معمولاً در ارائه یک مطلب برای عموم لازم است، ببیند و مطالعه نماید. البته این خصوصیت مهم، اگرچه باعث می‌شود استفاده از این سنخ یادداشتها برای عموم مردم که نیازمند به آن شرح و تفاصیل هستند، دشوار گردد، اما راه دستیابی به اصل مقصود را برای اهل علم کوتاه و هموارتر می‌کند. روشن است یادداشتهایی که استاد مطهری برای "استفاده شخصی" می‌نوشته است، نمی‌تواند برای عموم مردم به راحتی قابل فهم باشد، چه اینکه در بسیاری از موارد، ارجاعات به منابع علمی، و عبارات عربی و یا فارسی-عربی در این یادداشتها به چشم می‌خورد که جز اهل فن مقصود آن را درک نمی‌کنند، اما در عین حال این مجموعه، گنجینه‌ای گرانبها از مطالب مختلفی است که گاه و بی‌گاه به ذهن استاد مطهری می‌رسیده است و یا در کتاب و نوشته‌ای توجه ایشان را به خود جلب می‌کرده است.
2- ارائه یک مطلب در فضای عمومی، اقتضائاتی دارد که در نهایت محدودیتهای فراوانی را برای هر متفکری به بار می‌آورد، مخصوصاً اگر سطح فکری یک فرد، بالاتر از میزان درک مردمان زمان خویش باشد، که در این صورت به تناسب مقدار فاصله‌ای که آن شخص با زمان خویش دارد، بسیاری از نتایج فکری و ثمرات علمی او فرصت و اجازه بروز را نخواهند داشت. مجموعه یادداشتها، گواه بر این مطلب است که در بسیاری از موارد، نگاه عمیق شهید مطهری به مسائلی دوخته شده است که زمان? وی اجازه بیان آن مطالب را به او نداده است. شهید مطهری هیچ گاه این یادداشتها را برای چاپ شدن جمع آوری نکرده است و این امر باعث شده تا آن ملاحظاتی که معمولاً در مواجهه با توده مردم دست‌وپای گوینده را می‌بندد، در این مجموعه وجود نداشته باشد و نتیجتاً بسیاری از مطالب و برخی از انتقاداتی که در هیچ سخنرانی یا نوشته‌ای مطرح نشده است، در این مجموعه به چشم می‌خورد. مثلاً استاد در یادداشتی خواندنی تحت عنوان "منطق تُف"، به گوشه‌ای از عوامل فکری و محیطی‌ای که مانع از اظهار نظر درباره بعضی مطالب می‌شود و گوینده را تحت فشار قرار می‌دهد، اشاره کرده است. به اعتقاد ایشان: "روحانیین از انتقاد پرهیز دارند. هر وقت یک نفر روحانی بخواهد در این زمینه‏ها حتی در مورد رسوم و عادات عوامانه انتقاد کند ناراحت می‏شوند و با تأسف می‏گویند اینها ضرر دارد و فوراً می‏گویند این حرفها تف سربالا است. من این منطق را منطق "تف" می‏نامم و نام دلیل آنها را "برهان تف" گذاشته‏ام. دیده می‏شود دلیلی جز دلیل تف ندارند. اینها نمی‏دانند انتقاد، اصلاح و رفع عیوب است. اگر عیوب دستگاهی انتقاد نشود امید اصلاح در آن نیست و اگر اصلاح نشد مانند پیکر بیماری که بیماری‏اش معالجه نشود آن بیماری آن پیکر را از پا در خواهد آورد" [یادداشتها: 1/274]
این منطق بازدارنده، یکی از دهها مانعی است که بر سر راه بیان حقایق وجود دارد، موانعی که حتی اگر دست ناپاک منافقین نیز از ریختن خون پاک آن شهید کوتاه می‌ماند، باز هم باعث می‌شد "ناگفته های" زیادی در ذهن و دل آن متفکر اسلام شناس باقی بماند.
خلاصه اینکه مجموعه یادداشتهای استاد مطهری، از این جهت دارای یک ویژگی منحصر به فرد است و به یک معنا می‌توان آن را صاف‌ترین آینه برای انعکاس افکار شهید مطهری دانست. شهید مطهری در این یادداشتها، آزاد و راحت سخن گفته است و حریت و شجاعت علمی او و نکات بکری که در ذهن او وجود داشته است، بهتر از هر جای دیگری در این مجموعه قابل مشاهده است.
3- اگر خواننده یک کتاب، در صفحات متوالی، با یک موضوع ادامه‌دار مواجه باشد، طبیعتا نوعی دلزدگی و خستگی برای او پیش می‌آید. یادداشتهای استاد مطهری در بخش "الفبائی" -که عمد? مجموعه را تشکیل داده است- با توجه به تنوعی که دارد، باعث رفع خستگی از خواننده می‌شود، این مطلب باعث شده است که این مجموعه، علاوه بر ارزش علمی و محتوای روح افزائی که در خود دارد، از نظر "شکلی" به گونه‌ای باشد که خود از بین برند? خستگی‌های طبیعی است.
4- مطالعه مجموعه یادداشتهای استاد مطهری، علاوه بر این ویژگی‌های "محتوایی"، یک فایده "روشی" هم دارد. واقعیت این است که غالب افراد، از مدیریت مطالعات خویش ناتوانند. به تعبیر شهید مطهری، مطالعات ما معمولا حالت "سطل آشغالی" دارد و فاقد نظم و انسجام لازم است. از نظر شهید مطهری کسانی که "امروز کتب تاریخی، فردا روان شناسی و پس فردا مثلًا کتب مذهبی" مطالعه می‌کنند، نتیجه‌ای نمی‌گیرند جز اینکه "همه مخلوط می‏شوند و حکم انباری بی‏نظم را پیدامی‏کند." مطالعه باید از روی "انتخاب" و با تشخیص "اولویت" باشد. حتی قویترین حافظه‌ها هم اگر درست مورد بهره‌برداری قرار نگیرند، کاری از پیش نمی‌برند. [مجموعه آثار: 3/316]
استاد شهید مطهری، تنها به بیان این "درد" اکتفاءنکرده و از اشاره به راه حل و درمان این مشکل نیز غافل نبوده‌اند. ایشان فرآیند مطالعه صحیح را در سه بخش خلاصه کرده اند؛ به این ترتیب که نخستین لازم? یک مطالعه صحیح آن است که در مرحل? انتخاب کتاب، دقت کافی به عمل آمده باشد: "روش صحیح و متد صحیح در مطالعه این است که انسان آگاهانه کتاب مورد مطالعه خود را به حسب نیازمندیهای شخصی خود انتخاب کند و مطالعه را در اختیار تصادف قرار ندهد که کتابی به دستم افتاد و مطالعه کردم." [همان: 4/592] "آدمی که امروز این کتاب، فردا آن کتاب و پس فردا کتاب دیگری را مطالعه می‏کند، مثل کسی می‏شود که وقتی می‏خواهد غذا بخورد، یک لقمه از این، دو لقمه از آن، چهار لقمه از نوع دیگر و پنج لقمه از آن دیگری می‏خورد. آخر معده خودش را فاسد می‏کند، کاری هم انجام نداده است. اینها مربوط است به سبک و روش و اسلوب." [همان: 17/350]
و سپس در دومین مرحله باید کتابی که به درستی انتخاب شده است، به درستی هم خوانده شود. یک بار خواندن و اصطلاحا روزنامه‌خوانی نمی‌تواند اثر مطلوبی داشته باشد، بلکه کتاب را -اگر کتاب باشد- باید مکرر مطالعه کرد. "...کتابی را مطالعه می‏کند، یک بار می‏خواند، انسان کتاب را بار اول به قصد لذّت می‏خواند. در این صورت نمی‏تواند در مورد مطالب کتاب، حساب و قضاوت کند، دور دوم می‏خواند، حتّی قوی‏ترین حافظه‏ها نیازمند است که یک کتاب مفید را لااقل دو بار پشت سر هم بخواند." [همان: 3/316]
و بالاخره در آخرین مرحله، باید آن دسته از مباحث که لازم و مفید است به صورت طبقه‌بندی شده یادداشت و فیش‌برداری شود. "در نوبت سوم مطالب خوبی را که در این کتاب تشخیص داده است و لازم می‏داند، در ورقه‏های منظمی فیشبرداری و یادداشت می‏کند، یعنی یک حافظه کتبی برای خودش درست می‏کند که تا آخر عمر هر وقت بخواهد بتواند فوراً به آن مطالب مراجعه کند." [17/350]
با دیدن این توصیه‌های کوتاه، ناخودآگاه ذهن انسان متوجه مجموع? یادداشتهای ایشان می‌شود. مطالع? مجموعه یادداشتهای استاد مطهری می‌تواند خواننده را با یک نمون? عملی از مطالعات روشمند آشنا کند. در واقع استاد در این مجموعه چند جلدی، به توصیه‌های کوتاهی که در باب روش مطالعه و یادداشت‌برداری داشته اند، جام? عمل پوشانیده است، به گونه‌ای که برای شخص مطالعه کننده، فرصتی فراهم شده است تا علاوه بر استفاده از نتایج علمی و پژوهشی، نمون? واقعی مطالعات درست و حسابی، و راه و روش یادداشت‌برداری را پیش روی خود ببیند. دستیابی به "روش" متقن استاد در زمینه مطالعات اسلامی، از راه مجموعه یادداشتهای ایشان، بسیار راحت‌تر و تأثیرگذار است.
البته لازم نیست که خواننده در شکل و قالب یادداشت‌برداری و مطالعات نیز از آن شهید پیروی کند، اما بدون تردید خواندن این مجموعه، می‌تواند این اثر روانی را بر بیننده داشته باشد که او را به سوی سامان دادن کارهای علمی و مطالعاتی خویش سوق دهد. و نکته مهمتر اینکه بسیاری از سوالات و پرسشهایی که جزء دغدغه‌های فکری ایشان در آن سالها بوده است، همچنان بی‌پاسخ مانده است و در موارد زیادی بعد از متوقف شدن گامهای استوار شهید مطهری، قدم دیگری برداشته نشده است. چه بسا اگر آن پرسشها و موضوعات، با رفتن آن شهید، از صحنه تلاشهای علمی حوزه کنار نمی‌رفت، و پاسخ به آنها در فضایی که شایسته بود انجام می‌گرفت، اکنون با بسیاری از دین گریزی‌ها و حتی دین ستیزی‌ها مواجه نبودیم.
* ویژگی این یادداشت‌ها این است که خواننده با مطالعه آن می‌تواند مغز و لبّ مطالب شهید مطهری را بدور از تفصیلات و شرح‌هایی که معمولاً در ارائه یک مطلب برای عموم لازم است، ببیند و مطالعه نماید
* مجموعه یادداشت‌ها، گواه بر این مطلب است که در بسیاری از موارد، نگاه عمیق شهید مطهری به مسائلی دوخته شده است که زمان? وی اجازه بیان آن مطالب را به او نداده است
* مطالعه مجموعه یادداشت‌های استاد مطهری، علاوه بر ویژگی‌های "محتوایی"، فایده "روشی" هم دارد

منبع: روزنامه جمهوری اسلامی

انتهای پیام/

خبرگزاری تسنیم: انتشار مطالب خبری و تحلیلی رسانه‌های داخلی و خارجی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای بازنشر می‌شود.