آداب و رسوم مردمان کویر موید غنای فرهنگی خراسان جنوبی
خبرگزاری تسنیم:سال نو که میشود زمین نفسی دوباره میکشد و برگها به رنگ در آمده و گلها لبخند میزنند و در این بین مردمانی در خطه کویر این روزها در حال اجرای مراسمات و آداب و رسوم خود در سال نو هستند.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از بیرجند، عید نوروز در گذشتهای نه چندان دور، تنها به 14 روز آغاز فروردین محدود نمیشد و به پیشواز رفتن آن شامل جزئیات و ریزهکاریهایی بود که این عید را از اعیاد دیگر متمایز میکرد و رسیدن آن برای همه از پیر و جوان شادی آور بود.
در آن زمان تقریبا تمام کارهای مربوط به عید توسط اعضای خانواده انجام میشد که در بیشتر مواقع، همه در یک خانه زندگی میکردند و دست به دست هم داده به خیاطی و خانه تکانی، خرید و پختوپز میپرداختند، باغچه را صفا داده و گلکاری میکردند و خلاصه با آغاز سال نو، همه با احساس رضایت از نتیجه کوششهای خود، پذیرای مهمانان شده و خود به دیدار فامیل میرفتند و روزهای خوشی را در کنار یکدیگر میگذراندند.
آداب عید نوروز در بیرجند قدیم
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی در گفتوگو با خبرنگار تسنیم در بیرجند اظهار داشت: در قدیم عید نوروز برای کودکان از حال و هوایی استثنایی برخوردار بود و اکثر آنان تنها در همین زمان صاحب یک دست لباس نو میشدند و شاید یکی دو اسکناس تا نخورده عیدی میگرفتند و برای آن هزار تا نقشه میکشیدند.
حسن رمضانی تصریح کرد: ناگفته نماند که در گذشته در بیشتر موارد این اسکناسها به جیب والدین میرفت و خرج گوشهای از اجاره خانه یا یک مورد ضروری دیگری میشد که آن را به بعد موکول کرده بودند، اما این موضوع چیزی از لذت عیدی کم نمیکرد و بچههایی هم که میدانستند قرار است عیدی نقد آنها به مصارف دیگر برسد، با این ایده که کمک خرج پدر و مادر خود شدهاند به خود دلگرمی میداده و احساس بزرگی میکردند.
پیشواز نوروز و پوشیدن رخت نو
وی با بیان اینکه از آغاز ماه اسفند کم کم اندیشه عید نوروز موجب شادی اغنیا و نگرانی فقرا میشد و در این میان اوضاع کسبه بازار از همه بهتر بود و فصل رونق بازار فرا رسیده بود، بیان کرد: نخستین کار که زمان و دقت بیشتری لازم داشت تهیه رخت و لباس نو بود، البسه کودکان معمولا از رنگهای شاد و زنده تهیه میشد که معمولا توسط خانمهای خانه دوخته میشد و کفشهای دستدوز بیرجندی شبهای عید بازار داغی داشت.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی با بیان اینکه در بیرجند قدیم، کلاه تنها موردی بود که از بازار خریداری میشد، گفت: پدر و مادر خانوادههای متوسط نیز معمولا به نو کردن چند تکه اصلی لباس خود که شامل چادر مشکی و چادر نماز، کفش و عبا بود میپرداختند و در صورت امکان البسه دیگر را شسته و رفو میکردند، یقهها را آهار میزدند و خلاصه برای سال نو، نو نوار میشدند.
خانه تکانی رسمی دیرینه در خطه کویر
رمضانی افزود: هر چند که تهیه لباس نو در بعضی از خانوادههای بیبضاعت انجام نمیشد اما رسم خانه تکانی، فقیر و غنی نمیشناخت و برای انجام شدن آن، تمام وسایل خانه باید بیرون ریخته شده و تمام خانه شسته، جارو و گردگیری میشد.
وی بیان کرد: در همین خانه تکانیها، دو کار مهم انجام میگرفت، یکی دل کندن از لوازم و اسباب کهنه و شکسته بود که پس از یک یا چند سال کار کردن و تعمیر شدن، دیگر نفسهای آخر را کشیده و تنها به درد دور انداختن میخورد و در این میان عدهای از زنان بیرجندی صرفهجو ظرفهای قدیمی و شکسته را در انبار یا زیر زمین جمع کرده و تغییر و تحول شکل چیدن اثاث منزل که با بیرون ریختن و دوباره چیدن، شکل تازهای به خانه داده و سبب تنوع میشد.
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی تصریح کرد: خانهتکانی در آن روزها وقت بسیاری میگرفت چراکه از تکاندن فرش و گلیم و قالی آغاز میشد و با صیقل دادن لوازم فلزی، شستن پارچهها و شستن در و پنجرهها و ظرف و ظروف و دودهگیری از اتاقها به پایان میرسید و بعد همه چیز باید دوباره چیده میشد تا سال بعد که روز از نو، روزی از نو.
سبزه سبز کردن 20 روز مانده به عید
رمضانی اظهار داشت: سبزه عید از 20 تا 10 روز مانده به عید باید سبز میشد، به این ترتیب که خانم خانه به تعداد جمعیت خانواده مشت مشت گندم یا عدس یا هر دانه سبز کردنی دیگر را برداشته و در ظرفی میریخت و این کار باید طوری با دقت انجام میشد که از دستشان دانهای به زمین نیافتد و در ضمن با هر مشت دانه باید برای سلامتی، خوشی، سعادت و گشایش بخت و مال آن شخص دعا میکردند، سپس روی دانهها را با آب نیم گرم پوشانده و در جایی نه گرم و نه سرد قرار میدادند و هر روز آب تازه بر ریش میریختند تا جوانه بزنند.
تخمه شور کردن
وی افزود: زنان خوش ذوق خراسان جنوبی در ایام سال اگر هندوانه یا خربزه میخوردند تخمههای آنها را جمعآوری کرده و برای عید شور میکردند، هسته زرد آلو نیز از جمله میوههایی بود که توسط زنان جمعآوری و برای عید شور میشد.
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفت: یکی دیگر از مراسم خراسان جنوبی رسم شاه مولایی است که در مناطق شهری و روستایی استان مرسوم است و انجام آن بدین ترتیب است که چند روز مانده به نوروز افراد خیر و معتمدان محل با مراجعه به ثروتمندان اقدام به تهیه اجناس مورد نیاز نیازمندان کرده و آنها را بین افراد نیازمند تقسیم میکنند.
رمضانی اظهار داشت: اهالی بیرجند قدیم اعتقاد داشتند که شام شب عید به هر قیمت که شده باید پلو باشد، فقیر و ثروتمند خود را مقید به تهیه و پختن پلو در شب عید میدانستند، این هم از رسومی است که امروزیها شاید با شنیدنش به تعجب و خنده وا داشته شوند چرا که بسیاری در قدیمالایام استطاعت تهیه پلو و حتی نان گندم را برای یک هفته هم نداشتهاند چه رسد برای همه سال و تنها نوروز به نوروز، آن هم با کلی سختی و مشقت چشمشان به پلو میافتاده است.
حنابندان
وی افزود: پاکیزه بودن در هنگام ورود سال نو نیز از آدابی است که اهالی بیرجند مقید به انجام آن هستند و اعتقاد دارند که سال نو را باید با تنی پاک آغاز کرد.
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی تصریح کرد: حنا بندان یکی دیگر از مراسم مردم این سرزمین است که در گذشته و در مواقع مختلف از جمله نوروز انجام میشده است، هنوز نیز گروهی از مردم به ویژه بزرگسالان با آمدن عید نوروز با رنگ کردن موهای سر و انگشتان خود با حنا به استقبال نوروز میروند.
سمنوپزان
رمضانی بیان کرد: سمنوپزان یکی دیگر از مراسمات پر رنج و زحمت، پرطرفدار و تشریفاتی نوروز است که برای انجام آن 40 تا 50 روز مانده به نوروز خانمها ظرفهایی وسط حیاط یا پشت بام میگذاشتند تا از آب باران پر شود همزمان نیز مقداری گندم در پارچههای سفید و نازک به نام صافی میریختند تا در آب خیس شود یا اینکه روی تگیجه (تشت مانندی پهن و بافته شده از ساقههای گز) میگذاشتند و پیوسته آن را با آب نگه میداشتند تا گندمها جوانه بزنند.
وی تصریح کرد: پس از این کار آنها را در جایی پهن میکردند تا خشک شود و برای آسیاب کردن یا (دستاس) آماده شود پس از الک کردن، آنها را با مقداری آرد معمولی مخلوط می کردند.
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفت: نزدیکیهای عید آردها را خمیر و با انواع ادویه مثل زردچوبه، دارچین و سیاه دانه و کراویه مخلوط میکردند، با آماده شدن آرد آن را به صورت گردههای کوچک یا بزرگ درآورده، در دیگچههای مسی به نام (قلیف) گذاشته روی اجاق پر از آتش میگذاشتند و روی قلیفها را نیز با آتش میپوشاندند و پس از آماده شدن آنها را به تکههای مناسب تقسیم و به همراه آجیل از میهمانان نوروزی پذیرایی میکردند.
رمضانی بیان کرد: شب سال نو، یعنی شب تحویل سال، وقت خوردن رشته پلو بود که خوردن آن آدابی داشت، رشته پلو که با رشته پلویی و همراه با خرما و کشمش سرخ کرده آماده میشود، غذایی است که نه تنها پر قوت و گرم کننده مزاج به شمار میآمد، بلکه خوردن آن موجب می شد که «سر رشته کار» تا آخر سال در دستشان باشد.
وی افزود: آداب تهیه و خوردن رشته پلو از این قرار بود که اگر مرد و سرپرست خانه دچار مشکلی در کار و کسب شده بود، بشقاب اول برای او کشیده می شد، اگر در خانه دختر بخت بسته ای بود، او باید زیر دیگ را روشن می کرد و موقع کشیدن در دیگ را باز میکرد.
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفت: دختر یا پسر بخت بسته در هنگام کشیدن پلو باید از منزل خارج میشد و بعد مادر یا مادر بزرگ او بشقابی از برنج برایش میکشید و پشت در برده و میپرسید کی هستی؟ و او جواب میداد باز کن، مادر در را باز میکرد و بشقاب را به دستش میداد، آن شخص باید دو لقمه پلو را همان بیرون میخورد و بعد به داخل میآمد تا بختش گشوده شود.
چراغهای شب عید
رمضانی تصریح کرد: از اعتقادات دیگر شب سال نو این بود که باید شعله و نور در خانه زیاد باشد که این شامل اجاق یا منقل و چراغها بود که باید تا صبح روز دوم سال روشن نگه داشته میشد به طوری که باید با کمال دقت نفتگیری میشد تا دود نزده و خاموش نشود.
وی تصریح کرد: از طرفی، شیوه سوختن این چراغها خود تعبیر و تفسیری داشت، اگر چراغها از ابتدا تا انتها روشن و سالم باقی مانده بود، سالی پربرکت با دلخوشی و تندرستی در انتظار اهل خانه بود، اگر لوله چراغها دود زده میشد یا شمع درون آنها به یکسو میافتاد، تاریکی و کدورت در زندگی رخنه میکرد، اگر خاموش میشد، مالی از دستشان میرفت یا امیدی به نا امیدی مبدل می و بدتر از همه اینکه اگر لوله چراغ میشکست یا چراغ واژگون میشد، به معنای درگذشت کسی از نزدیکان یا زیر و رو شدن زندگی اهل خانه بود.
چیدن سفره هفت سین
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفت: چیدن سفره هفت سین یکی از مهم ترین آداب استقبال سال نو بود که نچیدن آن معادل با نگون بختی در سال جدید به شمار میآمد، پارچه سفره هفت سین معمولا سفید و تمیز بود که هفت نوع خوردنی که با حرف سین آغاز میشد بر روی آن چیده میشد که شامل، سیر، سرکه، سماق، سمنو، سبزی، سنجد و سیب بود و با اشیا و مواد دیگر تکمیل میشد.
رمضانی اظهار داشت: اما آداب چیدن از این قرار بود که ابتدا سفره را در محل مناسبی در بالاترین قسمت اتاق پهن میکردند و یک جلد کتاب مقدس (با توجه به اینکه عید نوروز عید ایرانیان است و مختص مسلمانان نیست، هر خانواده کتاب مقدس دین خود را بر سفره میگذاشت) در وسط سفره گذاشته، کاسه آب و یک گلاب پاش در دو طرف آن قرار داده، آیینه را در بالا و بشقابی آرد و نان بریده را در دو طرف آب و گلاب قرار داده و چهار گوشه سفره را با چهار شمعدان روشن میکردند که نشانه رحمت، گشاده دستی، روشنایی و خیر و برکت بود.
وی بیان کرد: مواد هفت سین نیز بر روی سفره قرار داده میشد که نشان از برکت، سلامتی، زایش، زیبایی و شادابی داشتند.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی تصریح کرد: اسفند برای رفع چشم زخم و شیرینی برای شیرین کامی بر سر سفره آورده میشد، یک کاسه آب که نارنجی در آن انداخته بودند نیز جزو ضروریات سفره بود چرا که نام نارنج را به معنی بدون رنج معنا میکردند و حضور این میوه را دافع درد و رنج میدانستند.
آداب نشستن بر سر سفره هفت سین
رمضانی افزود: از زمانی که خانواده با بهترین لباسهای خود بر سر سفره گرد هم جمع میشدند، دیگر تمام حواسها متوجه خیر خواهی و خوش اقبالی بود و همه باید با خلق خوش، ابروی گشاده و لبخند بر لب بر سر سفره مینشستند و همه گفتوگوها درباره خیر و خوشی و ذکر و دعا برای رفع بیماری، روا شدن حاجت و دفع بلا باشد.
وی اظهار داشت: خواندن دعای «یا مقلبالقلوب و الابصار» نیز بسیار مطلوب بوده است، با تحویل شدن سال و به صدا درآمدن توپ سال نو، همه به دیده بوسی و تبریک سال نو مشغول میشدند، کام خود را شیرین کرده و به شادی میپرداختند.
انتهای پیام/ ر