درباره «شتر» بیشتر بدانید

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، پرونده ویژه «مزرعه پدری» در پی نمایش ظرفیتهای بی‌نظیر کشاورزی ایران، و فرصتها و تهدیدهای این حوزه است. پس از این به مرور در چند شماره به جوانب «شتر» به عنوان یک حیوان خاص اشاره خواهد شد. این حیوان در سخت‌ترین شرایط و با کمترین امکانات، بیشترین بازدهی را دارد و با اقلیم خشک و نیمه‌بیابانی کشور ما کاملاً سازگار است.

کل پرونده «مزرعه پدری» را اینجا (+) ببینید.

* شتر، بومی شرایط سخت

سازمان کوثر، به نقل از سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد، نوشت: شیر شتر در این برهه از زمان چه اهمیتی می‌تواند داشته باشد، وقتی جهان با مشکلات پیچیده‌ای روبه‌رو است؟ پاسخ به این پرسش وقتی روشن خواهد شد که درک کنیم یکی از بزرگترین مشکلات، مقابله انسان با سوء‌تغذیه است. شیر شتر، قطعاً می‌تواند نقشی به مراتب مهم‌تر از امروز، در پیشگیری از سوء‌تغذیه بازی کند. رشد و افزایش موادغذایی برای جمعیت انسانی، که خود رشدی فزاینده دارد به‌ویژه در مناطق گرم و خشک جهان با چالش همراه است؛ این دقیقاً همان مناطقی هستند که در آن شتر یکی از معدود حیواناتی است که می‌تواند زنده بماند و نه‌تنها به زنده ماندن انسان کمک کند، بلکه مزایای اقتصادی بی‌شماری برای او داشته باشد.

قبل از ارائه اطلاعات مربوط به تولید شیر، باید تمام اطلاعات مربوط به شتر، هم به لحاظ کمی و هم کیفی، با جزئیات لحاظ شود تا ارزش کاملی که این حیوان می تواند در تغذیه انسان بازی کند مشخص شود. شتر، و یا خانواده شتر، "Camelidae" در بسیاری از نقاط جهان وجود دارد؛ با این حال، این گزارش عمدتاً مربوط به شتر یک‌کوهانه است که در مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی یافت می‌شود.

بر اساس گزارشها فائو، شیر، غذای اصلی به‌دست آمده از یک گله شتر است. شتر یک‌کوهانه حدود 3 هزار سال پیش از میلاد مسیح در جنوب عربستان سعودی، اهلی شد. شترها هنوز هم برای سواری، باربری و کار استفاده می‌شوند، همچنین مو و پوستشان هم مفید است. این حیوان در مناطق خشک بسیار بهتر از گاو، غذا را تأمین می‌کند؛ چراکه حیواناتی مانند گاو، برخلاف شتر، به‌شدت توسط گرما، کمبود آب و غذا تحت تأثیر قرار می‌گیرند.

* اجداد شتر

بر همین اساس در گذشته دور، زمانی که قاره‌ها هنوز به هم پیوسته بودند، سرچشمه و اجداد نسل شترها در شمال امریکا می‌زیسته‌اند. این نسل کمی بزرگتر از خرگوشهای صحرایی بود. در طول دوره سوم، و در عصر «پلیستوسن»، آنها یک دوره 40 میلیون ساله در این محل زندگی کردند، که با تکامل آنها به شتر بسیار بزرگ آمریکایی ادامه یافت. این حیوانات از شمال امریکا به سایر نقاط جهان مهاجرت کردند و در نهایت از موطن اصلی خود ناپدید شدند. نوع و نژادهای مختلفی در خانواده شتر وجود دارند که احتمالاً ناشی از انطباق تکاملی با محیطهای مختلفی است که آن حیوانات در آن مناطق قرار داشتند.

* گونه‌های اصلی شتر

برخی از شترها به مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی شمال آفریقا و شرق میانه مهاجرت کرده‌اند. آثار و بقایایی مرتبط با شتر در فلسطین یافت شده که متعلق به سالها پیش از میلاد مسیح است. اما به نظر می‌رسد مهاجرت بیشتر شترها به آفریقا به‌دلیل حساسیت آنها به نوعی بیماری متوقف شد. این نوع از شتر یک‌کوهانه و دارای پاهای باریکِ طولانی است.

شتر دوکوهانه (بلخی)، در مرز ایران و ترکمنستان اهلی شد و به مناطق هم‌مرز با کریمه، جنوب سیبری، مغولستان و چین گسترش یافت. این حیوانات قوی‌تر از سایر شتران هستند و پوشش پشم‌شان نیز ضخیم‌تر است.

در فصل خشک شتر هر 10 تا 20 روز یک نوبت آب‌دهی می‌شود؛ این را می‌توان با آب‌دهی گوسفند و بز (هر 3 تا 8 روز) و گاو (2 تا 3 روز) مقایسه کرد.

* سایر شترسانان

برخی شترسانان جدید جهان، نسخه‌های کوچکتر شترها هستند که در ارتفاعات و کوههای جنوب امریکا زندگی می‌کنند. اگرچه این حیوانات به‌نوعی نشخوار می‌کنند، اما از نشخوارکنندگان واقعی در چند ویژگی متفاوت هستند. شتران بالغ دو دندان در فک فوقانی خود دارند؛ آنها فاقد یک سیستم چند لایه هضم مانند نشخوارکنندگان هستند؛ آنها کیسه صفرا ندارند؛ و سُم آنها به پنجه مانند انگشتان پا، تغییر یافته است.

* حلال و حرام

گوشت شتر در میان مسلمانان حلال است؛ در هند توسط هندوها خورده نمی‌شود؛ مسیحیان قبطی مصر، زرتشتیان ایران، مندائیان عراق و ایران، ادیانی در سوریه و مسیحیان اتیوپی و اسرائیل نیز به همین ترتیب.

* تأثیرات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی

بنابر گزارشهای فائو، به دلیل اهمیت این حیوان به‌عنوان منبعی برای بقای ساکنان صحرا، اغلب نقش مهمی در میراث اجتماعی و فرهنگی قبایل ایفا می‌کند. به‌عنوان مثال، در برخی فرهنگها مالکیت یک شتر وقتی آغاز می‌شود که کودک ذکوری متولد می‌شود. در این هنگام بند ناف کودک را در یک کیسه قرار داده و به گردن شتر گره می‌زنند. یا در برخی جوامع، شتر برای جذب همسران یا پرداخت غرامت مجرمان استفاده می‌شود.

در مناطق خشک، قبایل پرورش‌دهنده شتر، تسلط خود بر جوامع دیگر را برای بهره‌برداری از محدوده چرا ــ که اغلب نیز فقیر است ــ حفظ کرده‌اند. قبایل شتردار برای چرا و آب حیوانات خود، به‌طور مستمر در حال حرکت هستند. آنها می‌توانند بیش از هزار کیلومتر را در یک فصل بپیمایند. این فاصله، به در دسترس بودن آب و خوراک بستگی دارد. به‌دلیل سرعت فزاینده شهرنشینی، مهاجرت قبایل، موجب درگیری بین فرهنگها و همچنین از بین بردن مراتع و چراگاههای شتران شده است.

* انواع شتر در مناطق مختلف جهان

شتر توسط انسان به نقاط مختلف جهان برده شده که در آن مناطق به‌طور عمده به‌عنوان حیوانات بارکش، مطرح بوده است. این در استرالیا اتفاق افتاده؛ همچنین در ایتالیا، اسپانیا، آفریقای جنوبی و تگزاس آمریکا نیز گونه‌هایی از شتر منتقل شدند، اما به‌زودی ناپدید شدند. حتی شتر در 1402 به جزایر قناری مراکش نیز معرفی شد، جایی که هنوز در حال استفاده در کشاورزی و به‌عنوان حیوانات بارکش هستند.

هم‌اکنون در سودان یکی از بزرگترین جمعیت شتر یک‌کوهانه در جهان وجود دارد. آنها به‌طور عمده در مناطق خشک و نیمه‌خشک این کشور، با بارش کمتر از 350 میلیمتر در سال حضور دارند.

در شاخ آفریقا شتر در مراتع خشک و نیمه‌خشک در اتیوپی، جیبوتی، سومالی و کنیا یافت می‌شود. در این مناطق، از مناطق رودخانه‌ای با آب فراوان تامناطق به‌شدت خشک وجود دارد. ساکنان اسن جوامع عمدتاً سنتی و معتقد هستند و شترها با توجه به شرایط اقلیمی و محیطی به چرا در مراتع می‌پردازند. در فصل خشک شتر هر 10 تا 20 روز یک نوبت آب‌دهی می‌شود؛ این را می‌توان با آب‌دهی گوسفند و بز (هر 3 تا 8 روز) و گاو (2 تا 3 روز) مقایسه کرد. گله‌های شیری بیش از شترهای غیرشیری از مراکز حیات دور می‌شوند.

در اتیوپی و سومالی فراوانی حیوانات به شرح زیر است: گاو شیرده، گاوهای غیرشیرده، شتر شیرده، شتر غیرشیرده، گوسفند و بز. عشایر سومالی دو نوع گله دارند. اولین نوع آن است که مردان مجرد جوان گله‌داری می‌کنند، که گاهی اوقات صدها کیلومتر از چاه دور می‌شوند. گروه دوم از حیوانات شیرده توسط یک واحد خانواده، متشکل از شوهر، همسر، دختر مجرد و پسران جوان نگهداری می‌شود. در طول فصل بارانی، هنگامی که خوراک فراوان و در دسترس است، این دو واحد گله کنار یکدیگر هستند و شیر و گوشت هم به وفور وجود دارد و بازار آداب و رسوم جمعی و اعیاد داغ است.

چرا شترها بیش از این به‌صورت گسترده مورد استفاده قرار نمی‌گیرند؟ پاسخ این است که این مشکل ناشی از این تصور غلط است که شتر ارزش اقتصادی پایینی دارد و اینکه شتر مترادف با توسعه‌نیافتگی است.

برای قبایل شمال کنیا، شتر هنوز هم مهمترین دام است. بخش قابل توجهی از فرهنگ این قبایل حول شتر شکل می‌گیرد؛ این به‌واسطه توانایی حیوان برای زنده ماندن در خشکی شدید و تأمین شیر به‌عنوان غذای اصلی این قبایل است.

به همین ترتیب در پاکستان، مناطقی با مراتع بسیار خشک وجود دارد. در این مناطق تنها دامی که می‌تواند شیر، گوشت، پشم و پوست تولید کند، شتر است. شتر به‌عنوان حیوان با ارزش، همچنین برای حمل بار تا 600 کیلوگرم و نیز برای کشیدن چرخ دستی استفاده می‌شود.

شتر دو کوهانه در چین، مغولستان و روسیه رشد می‌کند. آنها به‌طور عمده برای حمل و سواری استفاده می‌شوند. دراین مناطق به دلیل وفور غذا، عموماً پشم یکی از مهمترین محصولات است و گوشت و شیر از اهمیت کمتری برخوردار هستند.

در امریکای جنوبی گواناکو و ویکونا اشکال وحشی از خانواده شتر هستند. لاما و آلپاکا نیز اهلی شده‌اند. این شترسانان عمدتاً به‌عنوان حیوانات باربر استفاده می‌شود، اما عرضه گوشت، پوست و خز آنها نیز مهم است. کملویدهای آمریکای جنوبی نیز گونه‌ای هستند که در یک زیستگاه نیمه‌خشک با ارتفاع 5هزار متر و بیشتر زندگی می‌کنند.

* چند سؤال که باید پاسخ داده شوند

1. چه چیزی باعث شده شتر، به خصوص شتر عربی یک‌کوهانه، بسیار ویژه باشد؟ یا چگونه این حیوانات قادر به انطباق کامل با محیط‌زیست خود است؟

2. آیا امکان دارد صفات طبیعی این حیوانات برای استفاده انسان بهبود یافته باشد؟

3. اگر حیوانی اینچنین برای انسان مفید است، چرا تاکنون بیش از این گسترش نیافته است؟

4. ترکیبات شیر شتر چیست؟ چقدر شیر می‌تواند به ما بدهد؟ قابلیت باروری آن چقدر است؟

5. شترها چه می‌خورند؟

* چرا شتر کمیاب است؟

یکی از گزارشهای فائو می‌نویسد اینکه چرا شترها بیش از این به‌صورت گسترده مورد استفاده قرار نمی‌گیرند در سمپوزیوم بین‌المللی شتر در سودان که توسط بنیاد بین‌المللی علوم برگزار شد، بررسی شده است. پاسخ این بود که این مشکل ناشی از این تصور غلط است که شتر ارزش اقتصادی پایینی دارد و اینکه شتر مترادف با توسعه‌نیافتگی است.

به این دلایل است که در جوامع نوین اینگونه پذیرفته شده که شیر و گوشت برای مصرف انسان باید توسط گاو، گوسفند و بز تأمین شود. این امر حتی به مناطق خشک نیز تسری پیدا کرده؛ با وجود اینکه شتر نه‌تنها می‌تواند در این مناطق زنده بماند، بلکه می‌تواند برای انسان گوشت و شیر تولید کند؛ در حالی که سایر حیوانات برای زنده ماندن در این مناطق نیز مشکل دارند.

به این ترتیب، تقریباً هیچ پژوهشی درباره ظرفیت شتر در تولید شیر و گوشت، در شرایط خشکسالی و مناطقی که در آن تغذیه انسان درخطر قرار دارد، انجام نشده است. در بسیاری از نقاط جهان توسعه زیرساختها - به‌ویژه جاده‌ها - موجب شده شتر ارزش خود را به‌عنوان یک حیوان سواری یا باری از دست بدهد؛ چرا که جاده هم‌اکنون می‌تواند به بسیاری از مناطق دور دست برسد؛ با این حال، در کشورهایی مانند افغانستان، پاکستان و هند، حمل‌ونقل جاده هنوز هم بسیار گران است و در آن مناطق - که توسعه نیافته و برای وسایل نقلیه موتوری مناسب نیستند - شتر هنوز هم یک حیوان باری باارزش است. با این وجود در بسیاری از کشورها جمعیت شتر در حال کاهش است.

* برای پرورش، نیاز به مستندسازی داریم

نکته دیگر اینکه شتر بلخی در دمای بیش از 21 درجه سانتیگراد یافت نمی‌شود. تحقیقات در فیزیولوژی، غدد، پرورش، بیماریهای مختلف و کنترل نیازهای اساسی هستند که توسعه بیشتر و جهت‌گیری مجدد صنعت شتر می‌تواند از آنها آغاز شود. در حالی که بسیاری از جنبه‌های شتر از حیث آناتومی، فیزیولوژی و بیماریها، به‌خوبی مستند شده، اما دانش پرورش شتر عقب مانده است. بهبود روشهای پرورش، و پرورش متمرکز به‌طور سیستماتیک مورد بررسی قرار نگرفته است. معرفی گیاهان مقاوم به خشکی برای علوفه شتر، در مراحل ابتدایی است.

روشن است که تغییرات در شکل و اندازه شتر از اندازه کوچک اصلی‌شان، با تأثیرپذیری از محیط پیرامونی اتفاق افتاده است. این برای تغییرات گسترده‌ای که برای مکانیزمهای مختلف فیزیولوژیک رخ داده نیز درست است. تغییرات در واکنشهای فیزیولوژیکی طبیعی به محیط‌زیست، نه‌تنها به حیوانات برای زنده ماندن اجازه می‌دهد، که توانایی این حیوان به تأمین تغذیه برای خود را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، دانش پایه درباره پرورش و شیردهی، نیاز اصلی برنامه‌ریزی برای دامپروری بهبود یافته با این حیوانات است.

* مکانیزمهای مقاومت به خشکی

بر اساس گزارشهای فائو، مکانیسمهای فیزیولوژیکی، که به شتر در یک دوره بیش از دو هفته‌ای، بدون آب آشامیدنی و با خوردن ناخوشایندترین گیاهان، اجازه زنده ماندن می‌دهد، همه مکانیزمهای حفاظت از آب است. در مقالات بعدی این مکانیسمهای فیزیولوژیکی مناسب بیشتر بحث خواهد شد.

شتر به خشکی بسیار مقاوم است، تا حدی که گاهی 30 درصد از وزن شتر با از دست دادن آب بدن کاهش می‌یابد؛ امری که ممکن است در انسان و حیوانات اهلی دیگر منجر به مرگ شود. علاوه بر این، شتر می‌تواند این کاهش را ظرف چند دقیقه جبران کند. شتر کمترین گردش آب را در میان حیوانات دارد و قادر به جذب آب‌نمک از روده‌ها و دفع آنها از کلیه‌هاست. شتر برای پایین آوردن دمای بدنش به تعریق نیازی ندارد، بنابراین آب را حفظ می‌کند. شتر دمای بدن خود را از 34 درجه سانتیگراد در اوایل صبح تا 41 درجه تا عصر تغییر می‌دهد و به این ترتیب از گرمای روز برای گرم کردن بدن خود در شب استفاده می‌کند. شتر محروم از آب، متابولیسم و سوخت و ساز بدنش را کاهش می‌دهد که موجب حفظ آب می‌شود.

همراه با نمونه‌هایی از سازگاری فیزیولوژیک که در بالا ذکر شد، همچنین سازگاری رفتاری نیز وجود دارد. شتر کوچکترین سطح ممکن به اشعه خورشید را عرضه می‌کند و در گرمای روز کمتر فعال است. حتی تغییر پوشش شتر از پشم در زمستان به موهای براق منعکس‌کننده در تابستان نیز جالب توجه است. شتر استوایی موهای خود را نمی‌ریزد، اما یک پوشش منعکس‌کننده صاف را بر بدن خود در طول سال حفظ می‌کند. کوهان نه‌تنها به‌عنوان یک مخزن ذخیره آب و چربی است، بلکه یکی از بزرگترین استفاده‌های آن، این است که با جمع‌آوری چربی بدن در کوهان، بافتهای زیرجلدی تقریباً بدون چربی هستند، در نتیجه بدن خنک‌تر می‌ماند.

------------------------------------------------

منابع

Bulliet, R.W. The camel and the wheel. Cambridge, Mass. Harvard University Press. 328 pp. 1975.

Bustinza, A.V. South American Camelids. In: IFS Symposium Camels. Sudan. 73–108, 1979.

Cloudley-Thompson, J.L. Camel. Encyclop. Americana 5: 261–263, 1969.

Dahl, G. and Hjort, A. Dromedary pastoralism in Africa and Arabia. In: IFS Symposium Camels. Sudan 447–458, 1979.

Dickson, H.R.P. The Arab of the Desert. London, George Allen & Unwin Ltd. 409–446, 1951.

Dong Wei. Chinese camels and their productivities. In: IFS Symposium Camels. Sudan. 55–72, 1979.

Dong Wei. Chinese camels. Personal communication, 1981.

El Amin, F.M. The dromedary camel of the Sudan. In: IFS Symposium Camels. Sudan. 35–54, 1979.

El-Karouri, M.O.M. Welcome address. In: IFS Symposium Camels. Sudan 9–13, 1979.

Epstein, H. The origin of the domestic animals of Africa. Vol. 2. New York. Africana Publ. Corp. Leipzig. Edition Leipzig. 1971.

Field, C.R. Camel growth and milk production in Marsabii district, Northern Kenya. Preliminary report. In: IFS Symposium Camels. Sudan. 215–240, 1979.

Gebeyhu, A. Letter to the Editor. Jerusalem Post, Dec. 1980.

Hartley, J.B. Camels in the Horn of Africa. In: IFS Symposium Camels. Sudan. 109–124, 1979.

Ingram, D.L. and Mount, L.E. Man and Animals in Hot Environments. Springer-Verlag. Berlin Heidelberg New York. 185 pp. 1975.

Knoess, K.H. Milk production of the dromedary. In: IFS Symposium Camels. Sudan. 201–214, 1979.

Lewis, I.M. Ethiopian and Somalian Cultures. In: Enclyclopaedia Brittanica. 15th Edition. 6: 1015, 1974.

Macfarlane, W.V. Survival in an arid land. Aust. Nat. His. 29: 18–23, 1977.

Mason, I.L. Origin, History and distribution of domestic camels. In: Camels: Provisional Report No. 6. IFS Symposium Camels. Sudan. 21–34, 1979.

McKnight, T.L. The camel in Australia. Melbourne. Melbourne University Press. 1969.

Newsweek. The year 1980. Jan. 5, 1981.

Sato, S. Population ecology of camels among the Rendille. 2 pp. Mimeo Kyoto University, Japan, 1976.

Schmidt-Nielsen, K. Desert Animals. Adaptation and Environment. Oxford, Oxford University Press. pp. 277, 1964.

Schmidt-Nielsen, K., Crawford, E.C., Newsome, A.E. Jr., Rawson, K.S. and Hammel, H.T. Metabolic rate of camels: Effect of body temperature and dehydration. Am. J. Physiol. 212: 341–346, 1967.

Simoons, F.J. Eat not this flesh. Food avoidances in the Old World. Madison: University of Wisconsin Press. 1961.

Sweet, L.E. Camel pastoralism in North Arabia. In: Man, Culture and animals. Edited by A. Leeds & A.P. Vayda. AAAS Washington, D.C. 129–152, 1965.

Torry, W.I. Substinence ecology among the Gabra: nomads of Kenya/Ethiopia. Frontier. Ph.D. Thesis. Columbia University. 455 pp., 1973.

http://www.fao.org/docrep/003/X6528E/X6528E01.htm

Williams, M. Executive Director of the World Food Council A.P. Report in Newspaper interview. Dec. 1980.

Yagil, R., Sod-Moriah, U.A. and Meyerstein, N. Dehydration and camel blood. I. The life span of the camel erythrocyte. J. Physiol. 226: 298–301, 1974.

Yagil, R. and Etzion, Z. Antidiuretic hormone and aldosterone in the dehydrated and rehydrated camel. Comp. Biochem. Physiol. 63A: 275–278, 1979.

Yagil, R., Etzion, Z. and Ganani, J. Camel thyroid metabolism, effect of heat and dehydration. J. Appl. Physiol. 45: 540–544, 1978.

Zeuner, F.E. A History of Domestic Animals. London, Hutchinson. pp. 1963.