گزارش ویژه تسنیم از پدافندهوایی ساخت ایران/ بخش دوم| آسمان زیر دید رادارهای ایرانی؛ جایی برای پنهانکاران نیست

گروه امنیتی و دفاعی خبرگزاری تسنیمــ 31 مرداد ماه امسال بنا بر گفته وزیر دفاع  و پشتیبانی نیروهای مسلح، به‌مناسبت روز صنعت دفاعی، از مهمترین سامانه پدافند هوایی ساخت داخل یعنی «باور373» رونمایی خواهد شد. عملیاتی شدن این سامانه که در حوزه پدافند برد بلند محسوب می‌شود، یک جهش بزرگ در عرصه طراحی و ساخت سامانه‌های موشکی پدافند هوایی در ایران ــ چه از حیث راداری و چه موشکی ــ خواهد بود.

به همین مناسبت، پیش از رونمایی این دستاورد بزرگ؛ خبرگزاری تسنیم در چند قسمت به معرفی توان پدافندی جمهوری اسلامی ایران خواهد پرداخت.

در گزارش پیشین درخصوص رادارهای ساخت ایران در حوزه پدافند هوایی، به برخی از این سامانه‌ها که با اتکا به توان داخلی و به‌دست متخصصان ایرانی ساخته شده‌اند، پرداختیم و در ادامه با تعداد دیگری از این رادارها که در طیف‌ها و بردهای مختلف طراحی و تولید شده‌اند، آشنا خواهید شد.

* معراج4؛ کنترل شکاری با برد بلند

برای اولین بار حدود 5 سال پیش نام رادار معراج4 در فضای رسانه ای کشور مطرح شد. هرچند مشخصاتی از آن اعلام نشده بود اما مشاهده تصاویری از آن در نمایشگاه های رسمی سبب پرداختن رسانه ها به آن شد.

این رادار آرایه فازی در مراسم روز صنعت دفاعی در 31 مرداد 1395 به همراه برخی دیگر از اجزاء سامانه باور-373، به نمایش درآمد  و از آن با عنوان یک رادار کنترل شکاری با برد بلند نام برده شد.

رادار پیشرفته معراج-4

از قابلیت های این رادار، ردگیری همزمان 200 هدف در محدوده برد خود به صورت سه بعدی است. با توجه به زاویه ثابت آنتن تخت این رادار در راستای عمودی، قابلیت پویش (اسکن) الکترونیکی محیط در این رادار نیز ایجاد شده است.

معراج-4 از نوع آرایه فازی فعال است که ضمن کاهش احتمال کشف محل آن بر اثر ردیابی منشاء ارسال امواج، مقاومت بالاتری در برابر اخلال الکترونیکی دشمن نیز دارد. باند کاری این رادار نیز S اعلام شده که از باندهای مناسب برای کشف اهداف با سطح مقطع راداری پائین است.

این رادار از تکنیک های پیشرفته و متعددی برای غلبه بر اخلاگرهای دورایستای دشمن بهره می برد که از جمله آنها قابلیت پرش فرکانسی، قابلیت فشرده سازی امواج، تمرکز توان رادار روی یک ناحیه و تشعشات جانبی پائین است.

برد رادار معراج-4 در بین محصولات معرفی شده برای صادارت دفاعی، 450 کیلومتر عنوان شده است.

* عصر؛ چشم بینای شناورهای ایرانی

پروژه عصر، رادار هوایی دیجیتالی است که در باند S عمل کرده و علاوه بر استقرار در پایگاه‌های ساحلی، نیاز عمده یگان‌های شناور کشور در رده ناو و بالاتر را در زمینه هشدار اولیه هوایی برطرف می‌کند. باند S برای کار در محیط‌های دریایی و شرایط مختلف آب و هوایی بسیار مناسب بوده و طول موج آن بین 8 تا 15 سانتیمتر است.

به علاوه به دلیل طول موج کاری این باند، رادار عصر توانمندی مناسبی در کشف اهداف هوایی پنهانکار دارد. در این رادار از آنتن مسطح استفاده شده است که از نظر مشخصات عملکردی بهتر بوده و امروز بیشتر رادارهای پیشرفته از چنین آنتن‌هایی استفاده می‌کنند.

رادار عصر

رادار عصر می‎تواند به صورت 3 بعدی اهداف را ردگیری کند (یعنی فاصله، زاویه سمتی و ارتفاع آنها را تعیین کند). این رادار قابلیت ردگیری همزمان 100 هدف را داشته و برد آن برای اهدافی با سطح مقطع راداری (RCS) 4 متر مربع در حدود 200 کیلومتر است. رادار عصر روی ناوهای دماوند و جماران نصب و به کار گیری شد.

* چشم عقاب؛ رصد تهدید در آسمان و دریا

رادار چشم عقاب به عنوان دومین محصول مهم راداری معرفی شده توسط جهادخودکفایی نیروی دریایی ارتش، از طراحی به مراتب پیشرفته تری نسبت به رادار عصر برخوردار است.

این رادار در واقع از چهار آنتن صفحه تخت که هر یک دارای 1000 المان کوچک رادار هستند تشکیل شده است. این چهار آنتن با زاویه 90 درجه نسبت به هم قرار گرفته و کل محیط پیرامونی شناور را پوشش می دهند.

چشم عقاب قابلیت کشف همزمان بیش از 100 هدف سطحی و هوایی را دارد.

نمونه رادار چشم عقاب

برد این رادار که در باند S عمل می کند حدود 200 کیلومتر بوده و هر وجه آن توانایی رهگیری همزمان 3 هدف و مجموعاً توسط چهار وجه رادار، توانایی رهگیری همزمان 12 هدف وجود دارد.

رادار چشم عقاب به دلیل ساکن بودن آنتن های خود از عمر و دوام بیشتری برخوردار است. در این رادار از قابلیت‌های پیشرفته ضد جنگ الکترونیک (ECCM) با استفاده از تکنیک های خاص از جمله ارسال تصادفی پالس فرستنده، جابجایی و تعویض سریع فرکانس، تجزیه و تحلیل جمینگ (جنگ الکترونیک) برای سامانه فرستنده، کنترل حساسیت نسبت به زمان، تغیرات سریع فرکانس تکرار پالس و فشرده سازی پالس بهره بردای شده است.

* فتح-14

این رادار پیشرفته که اواخر سال 1392 در شیراز معرفی شد، توسط وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ساخته شده است. فتح-14 از جمله سامانه‌های جستجو و مراقبت هوایی برد بلند محسوب می‌شود که با تولید آن به عنوان رادار هشدار اولیه در شبکه پدافند هوایی، توان مراقبت هوایی کشورمان بیش از پیش تقویت شد.

نمونه‌ای از این رادار به صورت ثابت روی زمین نصب شده و پایه آن با چرخش 360 درجه امکان پوشش فضای اطراف را در صفحه افقی فراهم کرده و احتمالاً در صفحه عمودی از چرخش الکترونیکی امواج استفاده می‌شود. 64 المان که هر یک به شکل 6 ضلعی است بر روی آنتن این رادار در 4 ردیف و 16 ستون نصب شده که با توجه به ابعاد آنها می‌توان گفت قاعدتاً رادار در محدوده فرکانس‌های VHF عمل می‌کند. نوع آنتن به کار رفته در این رادار از نوع آرایه ای هارچنکوف معرفی شده است.

رادار فتح-14

همچنین آنتن سامانه تشخیص دوست از دشمن که قبلاً در رادارهای دیگر مانند آخرین نمونه مطلع الفجر-1 و کاشف-2 دیده شده بر فراز این رادار نیز وجود دارد.

دستکم 5 روش ویژه مقابله با ضد جنگ الکترونیک یا ECCM در این رادار به کار گرفته شده است.

فتح-14 یک رادار برخوردار از فناوری حالت جامد بوده و قله توان آن 24 کیلووات است. رادار فتح-14 قابلیت ردگیری بیش از 40 هدف را حین جستجو داشته و برد نهایی آن 600 کیلومتر است.

* نمونه ایرانی رادار نبو

خانواده رادارهای مشهور نبو، یکی از مطرح ترین رادارهای پدافند هوایی روسیه است که اولین نمونه های آن در دهه 1980 و نمونه های پیشرفته آن طی دو دهه بعد معرفی شد.

این رادار به دلیل ویژگی های طراحی و باند فرکانسی، قابلیت های بالایی در کشف اهداف دارای سطح مقطع راداری پائین داشته و به عنوان یک رادار هشدار اولیه به سامانه های پدافند هوایی روسی مانند اس-300 قابل اتصال است.

دستکم یک نسل از رادارهای نبو توسط کشورمان خریداری شده و مورد بهره برداری قرار گرفته است.

در فهرست محصولات وزارت دفاع، راداری با نام L-ASR4 به چشم می خورد که شباهت ظاهری بالایی به نمونه هایی از رادارهای نبو دارد.

این رادار از 120 المان یاگی در 6 ردیف و 20 ستون تشکیل شده است. باند فرکانسی این رادار VHF و برد نهایی آن بین 600 تا 1200 کیلومتر بسته به حالت کاری رادار و نوع هدف و سقف ارتفاع قابل پوشش آن نیز برای اهداف آیرودینامیک، 35 کیلومتر عنوان شده است. این رادار اهداف آیرودینامیک مانند هواپیما و پهپاد را با سطح مقطع 2 متر مربع در فاصله 600 کیلومتری و اهداف بالستیک را در فاصله 1200 کیلومتری کشف می کند.

تصویر گرافیکی از نمونه ایرانی رادار نبو

نمونه ایرانی رادار نبو، اهداف آیرودینامیک را با سرعت 30 تا 1000 متر بر ثانیه (3 ماخ در ارتفاع متوسط)، اهداف بالستیک را تا سرعت 12 ماخ و حتی ماهواره های مدار پائین را تا سرعت 23 ماخ کشف می کند.

آنتن این رادار از نوع آرایه فازی بوده و در بادهایی تا سرعت 90 کیلومتر بر ساعت قابلیت به کارگیری دارد.

مدت زمان راه اندازی این رادار 8 دقیقه و زمان مورد نیاز برای عیب یابی و تعمیر آن 30 دقیقه است. این رادار همچنین به سامانه تشخیص دوست از دشمن نیز مجهز شده است.

* کیهان؛ مقابله با حملات پرحجم

رادار کیهان یک رادار  2بعدی است که به گفته مسئولین دفاعی کشور قابلیت کشف فاصله، زاویه سمتی و سرعت شعاعی اهداف را داشته و آشکارسازی و ردگیری اهداف هوایی در ارتفاعات مختلف شامل هواپیماهای متعارف، پنهانکار، ریزپرنده‌ها و موشک‌های کروز از دیگر توانمندی‌های آن است. در واقع این رادار راهکنشی (تاکتیکی) برای کشف تعداد بالایی هدف و رویایی با حملات پرحجم دشمن طراحی شده است.

در حالی که رادار کیهان به عنوان یک رادار برد بلند با فرکانس‌های ترکیبی عمل می کند، راداری متحرک است.

برای مقایسه رادارهای شهاب و ثامن که میانبرد محسوب می‌شوند از نوع ثابت هستند. بنا بر اطلاعات منتشر شده متحرک شدن رادارهای عمل کننده در محدوده فرکانسی HF در دنیا بی‌نظیر بوده و رادار کیهان اولین نمونه از این رادارها است که قابلیت تحرک دارد و نمونه خارجی ندارد.

آنتن‌های این رادار که در حالت کاری به صورت شعاعی قرار می‌گیرند، برای حرکت، در پشت کامیون حامل جمع می‌شوند.

رادار کیهان

از دیگر دستاوردها و فناوری‌هایی که با طراحی و ساخت رادار کیهان حاصل شده است فناوری طراحی آنتن‌های آرایه‌ای باند پهن، طراحی و ساخت فرستنده‌های توان بالا و حالت جامد با پهنای باند وسیع، طراحی و ساخت گیرنده‌های آرایه‌ای با گستره دینامیکی بسیار بالا و مقاوم در برابر تداخل، پردازنده‌های آرایه‌ای سرعت بالا برای دقت‌های بسیار بالا، بهینه‌سازی الگوریتم‌های پردازشی مختلف برای تحلیل با شرایط کاری موجود، ایجاد قابلیت‌های شبکه‌ای برای کاهش مشکلات نگهداری سامانه‌ها و ایجاد قابلیت اجرای عملیات تحت شبکه و کنترل از راه دور است.

* ثامن؛ چه کسی MQ-4 آمریکایی را دید؟

نام ثامن بر روی دو نوع رادار ایرانی گذاشته شده است. یک رادار هواشناسی ثامن و دیگری یک رادار نظامی در باند VHF. همانطور که اشاره شد، باند VHF از باندهای طول موج بلند است که برای کشف اهداف با سطح مقطع راداری پائین که رادارگریز یا به بیان بهتر، پنهانکار راداری، تلقی می‌شوند بسیار توانمند است.

نمونه رادار ثامن

این سامانه راداری کنترل هوایی، قابلیت کشف اهداف را داشته و دارای حداقل سطح مقطع است. این رادار در زمره نمونه‌های میانبرد و راهکنشی (تاکتیکی) بوده و قابلیت کشف اهداف پنهانکار و ریزپرنده را دارد. از جمله شاهکارهای رادار ثامن، کشف پهپاد پیشرفته آمریکایی از خانواده گلوبال هاوک آمریکا در اواخر خرداد 1398 و ارسال اطلاعات آن به سامانه سوم خرداد برای انهدام بود. این امر مهر تأییدی بر توانمندی رادارهای پیشرفته ایرانی در میدان عمل بود.

* شهاب

شهاب، سامانه راداری میانبرد، راهکنشی و غیر قابل کشف با قابلیت تداوم عملیاتی بالا در شرایط و محیط‌های جنگ الکترونیک بوده که در شرایط تحریم توسط متخصصان قرارگاه پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران به بهره‌برداری رسیده است.

این رادار قابلیت کشف اهداف با سطح مقطع راداری بسیار پائین را داشته و ردیابی آن توسط سامانه‌های الکترونیکی دشمن بسیار دشوار است.

نمونه رادار شهاب

* آرش-1 و 2

این رادار جستجوگر، شناسایی اهداف در برد بلند با قابلیت تفکیک دقیق در سمت و برد پروازهای نزدیک به هم و کشف اهداف با سطح مقطع راداری کم را برعهده دارد.

آرش-1 که قابلیت کشف ریزپرنده‌ها را نیز دارد، از نوع استقراری بوده و برد آن در حدود 400 کیلومتر تخمین زده می‌شود.

آرش-2 یک رادار 2 بعدی حالت جامد و با پوشش زاویه 360 درجه است که ارتفاع بیش از 100هزار پا معادل بیش از 30 کیلومتر را رصد می‌کند. این سامانه بر اساس پیشرفت در تحقیقات و جنگ الکترونیک و پردازش سریع و به موقع نسبت به آرش-1 ارتقاء یافته و به توانمندی‌های به‌روزتری رسیده است.

آرش-2 در باند L کار کرده و توان قله 40 کیلووات دارد. فرکانس کاری آن 1200 تا 1400 مگاهرتز بوده و برد آن به 400 کیلومتر می‌رسد. کمترین فاصله قابل آشکارسازی توسط آن نیز 5 کیلومتر است.

این رادار توانایی جستجو در حین ردگیری را داشته و تا 200 هدف توسط آن قابل ردگیری است. در آرش-2 از پردازشگر پیشرفته برای افزودن به قابلیت‌های ECCM استفاده شده و قابلیت کد کردن پالس ارسالی وجود دارد. با بهره‌گیری از پیشرفت‌های حاصل، رادار آرش-2 با احتمال بسیار کمی توسط دشمن رهگیری شده و در زمره رادارهایLPI  یا Low Probability of Intercept قرار می‌گیرد.

در نمایشگاه دستاوردهای 40 ساله انقلاب اسلامی در عرصه دفاعی در بهمن 1397 در مصلی تهران، راداری به نام آرش مشاهده شد که از نوع آرایه فازی با صفحه تخت و قابلیت تحرک بالا بود. ارتباط این رادار با رادارهای آرش فوق مشخص نیست و ممکن است این رادار از همان خانواده باشد.

رادار آرش مشاهده شده در نمایشگاه دهه فجر 1397

* رادار نذیر؛ هم بالستیک دیده می شود هم کروزهای آمریکایی

سامانه راداری نذیر که برای اولین بار در شهریور 1394 معرفی و عملیاتی شدن آن در آستانه روز پدافند هوایی در شهریور 1395 اعلام شد، راداری پیشرفته با برد بیش از 800 کیلومتر با قابلیت کشف اهداف تا ارتفاع بیش از 30 کیلومتر است.

به دلیل ویژگی های خاص این رادار، نذیر توانایی کشف انواع اهداف با سطح مقطع راداری پائین مانند پهپادهای مهاجم و موشک های کروز آمریکایی است.

از تصاویر منتشر شده به نظر می رسد که نذیر دارای ساختار ویژه ای در آنتن های خود بوده و بر روی ارتفاعات کشور مستقر شده است.

ویژگی مهم دیگر رادار نذیر، توانایی کشف و ردیابی موشک های بالستیک است. همچنین نذیر توانایی بالایی در تفکیک اهداف داشته و در برابر موشک های ضد رادار نیز مقاوم است.

رادار نذیر

* قدیر؛ پایش تا 500 کیلومتری فضای همسایه ها

برای اولین بار در حاشیه رزمایش بزرگ موشکی پیامبر اعظم-6 در تیر ماه سال 1390 خبر از وجود رادار دوربرد قدیر داده و برد آن 1100 کیلومتر و ارتفاع قابل پوشش آن 300 کیلومتر عنوان شد. تنها با چهار رادار از نوع قدیر، منطقه ای تا عمق دست‌کم 500 کیلومتر در فضای کشورهای همسایه قابل رصد است.

رادار قدیر

قدیر راداری با فناوری آرایه فازی و از نوع استقراری و ثابت است. این رادار از یک مجموعه آنتن نصب شده روی دکل فلزی با ارتفاع زیاد و 4 بخش جانبی (فکتور) در اطراف آن که اضلاع یک مربع را تشکیل می‌دهند تشکیل شده است. آنتن‌های دکل مرکزی این رادار از نوع یاگی هستند که در رادارهای با طول موج بلند استفاده می‌شود. احتمالاً رادار قدیر در باند VHF عمل می کند.

هر بخش جانبی رادار قدیر که به شکل یک صفحه عمود بر زمین ساخته شده وظیفه پوشش 90 درجه در سمت را داشته و ارتفاع آن 20 و طول آن 44 متر است. روی هر یک از این بخش‌ها 128 آنتن به صورت ماتریسی با 16 ستون و 8 سطر نصب شده است که در مجموع رادار قدیر را دارای 512 آنتن از این نوع نموده است. مجموع این آنتن‌ها با عملکرد آرایه‌ای خود، ویژگی‌های برتر رادارهای آرایه فازی را برای قدیر فراهم می‌کنند.

* سپهر؛ دوربردترین رادار ایرانی

رادار سپهر که به عنوان دوربردترین رادار کشور نیز مطرح می‌شود از نوع رادارهای ماوراء افق بوده و به گفته مسئولین دفاعی برد معمول آن 2500 کیلومتر است که قابلیت تغییر از 800 کیلومتر تا 3000 کیلومتر را نیز دارد.

این رادار که در سالیان اخیر طراحی و ساخته شده است با طی آزمایش‌های عملیاتی آماده به خدمت بوده و قرار است تا تعداد کافی از آن در مناطق مختلف کشور مستقر شوند.

نحوه عملکرد رادارهای ماوراء افق

یک نمونه از رادارهای ماوراء افق خارجی

رادار سپهر از نوع رادارهای ماوراء افق است که با تاباندن پرتو راداری راداری فرکانس خاص، به سمت جو امکان رصد زمین و آسمان منطقه مورد نظر را بسیار فراتر از میزان قابل پوشش با رادارهای معمولی دارد.

در واقع رادارهای معمولی مستقر در ارتفاع سطح دریا، به دلیل انحنای کره زمین، امکان مشاهده اهداف در برد بیش از 30 کیلومتری را ندارند و به همین دلیل یا باید روی یک برجک نصب شده یا در ارتفاعات نصب شوند اما رادار سپهر به واسطه استفاده از قابلیت بازتاب امواج با باند فرکانسی خاص از جو زمین، می تواند هم اهداف هوایی و هم اهداف زمینی را تا فواصل بسیار زیادی کشف کرده و به عنوان اولین حلقه از هشدار زودهنگام در شبکه پدافند هوایی عمل کند.

رادارهای دیگری نیز در زمینه پدافند هوایی ساخته شده است که هنوز به طور رسمی معرفی نشده و اطلاعاتی از قابلیت های آنها در دسترس نیست از جمله دستکم دو نمونه رادار برای سامانه باور-373 که تصاویری از آنها در میان اجزاء این سامانه پدافند هوایی پیشرفته و دوربرد مشاهده شده است.

رادارهای مشاهده شده به همراه سامانه باور 373 در شهریور 1395

رادارهای معرفی شده در این دو گزارش تنها تعدادی از همه انواع رادارهای ساخته شده در ایران است که برای امور مختلف از کشف و ردگیری اهداف زمینی و دریایی تا اهداف هوایی معمولی و پنهانکار و موشک های کروز به کار می روند.

استفاده از نخبگان داخلی در نیروهای مسلح، صنایع دفاعی و دانشگاه های مختلف کشور سبب جهش چشمگیر ایران اسلامی در ساخت رادارهای مورد نیاز با پیشرفته ترین قابلیت ها تنها در مدت حدود دو دهه شده است.

در گزارش‌ های بعدی به سامانه های موشکی پدافند هوایی ساخت ایران خواهیم پرداخت.

ادامه دارد..