«معجزه آبخیزداری» | تجربه آبخیزداری دهه ۶۰ در خراسان بزرگ/ ۵ هزار کارشناس آبخیزداری داریم
نائب رئیس انجمن علمی آبخیزداری با تاکید بر ضرورت غیر قابل انکار مشارکت مردمی در آبخیزداری معتقد است باید ۵۰ درصد اعتبارات سازمان جنگلها به مردمی کردن آبخیزداری اختصاص یابد.
اشاره | مشارکت مردمی و استفاده از توان عظیم مردمی در آبخیزداری، از مهمترین مسائلی است که می توان آن را شاه کلید حل معمای پیچیده توسعه آبخیزداری در کشور دانست. یکی از الگوهای موفق تجربه مشارکت مردمی در آبخیزداری که بعد از انقلاب اسلامی تجربه شد، الگوی خراسان بزرگ است. درباره جزییات این تجربه موفق و راهکارهای موثر در توسعه آبخیزداری در کشور گفتگویی تفصیلی، با دکتر حسین سعادت طراح و مجری این الگو انجام دادیم. دکتر سعادت بازنشسته سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری است و در کارنامه عملی وی بنیانگذاری اداره آبخیزداری خراسان بزرگ در دهه 60، مسئولیت گروه برنامه ریزی و مطالعات وزارت جهاد سازندگی در دهه 70 و عضو شورای عالی جنگلها مراتع و آبخیزداری به چشم می خورد. وی هم اکنون سمت نائب رئیسی انجمن علمی آبخیزداری را بر عهده دارد.
اهم مسائلی که دکتر سعادت در این گفتگو به آن اشاره کرد، عبارت است از:
- آبخیزداری مجموعه اقداماتی است که موجب حفظ خاک و آب در منشأ آن میشود و باعث میشود از فرسایش خاک جلوگیری شود.
- دلیل اصلی موفقیت آبخیزداری در استان خراسان بزرگ در دهه 60، مشارکت مردمی در انجام پروژه‌های آبخیزداری بود.
- رضایتمندی کامل جوامع محلی از مهمترین نتایج و دستاوردهای فعالیتهای آبخیزداری در استان خراسان بزرگ بعد از انقلاب بوده است.
- یکی از مسائل مغفول مانده در آبخیزداری، استفاده از تصاویر ماهوارهای برای رصد و نظارت بر فعالیتهای آبخیزداری و منابع طبیعی در کشور است.
- باید 50 درصد اعتبارات سازمان جنگلها به امر آموزش، سازماندهی و اجرای فعالیتهای آبخیزداری توسط عموم مردم اختصاص یابد تا زمینه مشارکت هر چه بیشتر آحاد مردم فراهم شود.
در اینجا نظر مخاطبان را به گفتگوی تفصیلی با دکتر سعادت جلب می نماییم.
تسنیم: تعریف شما از آبخیزداری چیست و بفرمایید از چه زمانی با آبخیزداری آشنایی شدید؟
سعادت: آبخیزداری در واقع مجموعه اقداماتی است که موجب حفظ خاک و آب در جای خود می شود؛ به عبارت دیگر آبخیزداری باعث کنترل فرسایش خاک خواهد شد. ما در آبخیزداری به دنبال کاهش فرسایش خاک در کشور هستیم و اگر این را درست انجام دهیم، آبخیزداری کرده ایم. فرسایش خاک از زمانی که اولین قطره باران به زمین می خورد آغاز می شود و در این هنگام مهم آن است که بتوانیم خاک را در جای خودش تثبیت کنیم. وقتی باران می بارد و تبدیل به سیل می شود این خاکی که از آن محصولات مختلف کشاورزی تولید می شود، شسته شده و به دریاها و رودخانه ها میریزد و از دسترس ما خارج می شود. آبخیزداری میتواند این خاک را از فرسایش حفظ کند. هنر آبخیزداری این است که خاک را در منشأ حفظ کنیم.
اما نحوه آشنایی بنده با آبخیزداری این گونه بوده است که من متولد طبس هستم. آن موقع طبس در استان خراسان بزرگ قرار داشت و در آنجا طوفانهای شن سهمگین بسیار زیاد بود؛ در خراسان و در منطقه ما طوفان شن به قدری بود که جاده ها و راه آهن را می بست و ما نمی توانستیم از خطوط مواصلاتی استفاده کنیم. یا اینکه به چشم خود می دیدم، این طوفانهای شن به قدری بود که درب منزل روستاییان از شدت شن هایی که پشت آن می آمد، باز نمی شد. دولت نیز برای مقابله با این طوفانها، عملیات تثبیت شن را انجام می داد. آشنایی من با حفاظت خاک و آبخیزداری به آن سالها برمی گردد و من از همان سالها به آبخیزداری علاقمند شدم و در دانشگاه نیز رشته منابع طبیعی و آبخیزداری را انتخاب کردم.
تسنیم: چه سالی وارد دانشگاه شدید و اساتید شما چه کسانی بودند؟
سعادت: من در سال 1354 وارد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران شدم و در سال 1359 در رشته منابع طبیعی فارغ التحصیل شدم و در سال 1369 تا 1372 نیز از همین دانشگاه مدرک کارشناسی ارشد خود را گرفتم. در سال 1381 نیز با هزینه شخصی برای تحصیل در مقطع دکتری به دانشگاه مک گیل کانادا رفتم. در کانادا و در مقطع دکتری روی مسأله تصاویر ماهوارهای در منابع طبیعی کار کردم. از اساتید ما در دانشگاه تهران میتوان به دکتر نخجوانی، دکتر حسن احمدی، دکتر حبیبی و دکتر مهدوی اشاره کرد که برخی از این اساتید هم فارغ التحصیل آبخیزداری از خارج کشور بودند. مثلا دکتر نخجوانی و دکتر مهدوی قبل از انقلاب از فرانسه فارغ التحصیل شده بودند. اولین کتاب آبخیزداری توسط دکتر نخجوانی نوشته شد و ما در کنگره آبخیزداری که اخیرا در ارومیه برگزار شد، از ایشان تقدیر کردیم.
تسنیم: فعالیت اجرایی شما در چه سالی شروع شد؟
سعادت: من در سال 1362 در سازمان جنگلها و مراتع استخدام شدم. وقتی به استخدام سازمان جنگلها و مراتع درآمدم، مسئولین سازمان تصمیم گرفتند مرا به عنوان کارشناس آبخیزداری سد اکباتان، به همدان بفرستند. بنده به خاطر اینکه اشتیاق و انگیزه زیادی به کار داشتم و در همدان نیز به دلیل فصل شروع فصل سرما کار نبود پیشنهاد دادم که جای دیگری که کار باشد مرا بفرستید، آنها هم موافقت کردند و گفتند سد میناب هرمزگان برو. من هم رفتم سد میناب و چند ماهی در این سد کار کردم. آنجا اوج کار بود. البته آن زمان مثل الان نبود که آبخیزداری شناخته شده باشد. آبخیزداری در شهرستانها و حتی در مراکز استان هم شناخته شده نبود و آبخیزداری محدود به مناطقی می شد که سد داشتند. ما از همان موقع با توجه به درسی که خوانده بودیم و رشته تحصیلی ما نیز آبخیزداری بود، معتقد بودیم و می گفتیم آبخیزداری، سدداری نیست. در سال 1364 چون استان خراسان اداره آبخیزداری نداشت، از مسئولان خواستم به خراسان بروم و اداره آبخیزداری آنجا را تأسیس کنم و آنها هم موافقت کردند و اداره آبخیزداری را با یک نفر همکار و یک موتورسیکلت راه اندازی کردم. چون در آن موقع سد طرق و کارده نیز در دست احداث بود، کارشناس آبخیزداری آن سد هم بودم. در چند ماه اولی که در استان خراسان بودم روی فرسایش بادی کار کردم. من در آنجا شبانه روز کار کردم و به طور مستمر در حوزه آبخیز بودم و شاید در هفته فقط سه ساعت خانه میرفتم. با همان موتور سیکلت به نقاط مختلف حوزه آبخیز می رفتم و کارها را انجام می دادم.
تسنیم: وقتی به استان خراسان وارد شدید، روی مباحث مشارکتهای مردمی در آبخیزداری تأکید داشتید، چرا مشارکت مردمی در آبخیزداری برای شما اهمیت داشت؟
سعادت: من وقتی اداره منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان را پایه ریزی کردم، هیچ امکاناتی در اختیار نداشتم. حتی بودجه کافی هم نداشتم. کارهایی که باید می شد بسیار زیاد بود. هم کارشناس سد طرق و کارده و هم مسئول اداره آبخیزداری خراسان بزرگ بودم با بودجه بسیار ناچیز. استان خراسان بزرگ خودش 30 میلیون هکتار بود و حوزه آبخیز سد طرق و کارده خودش به تنهایی 17 هزار هکتار وسعت داشت که 7 روستا را شامل می شد. بنابراین تصمیم گرفتم از خود روستاییان و جوامع محلی برای امور آبخیزداری استفاده کنم و با مشارکت آنان کار آبخیزداری را پیش ببرم. مهمترین و موثرترین کارم این بود که به انحاء مختلف با جوامع محلی آنجا صحبت کنم و آنان را با خودم همراه کنم و آنها را با موضوع آبخیزداری و حفاظت آب و خاک آشنا کنم. زیرا آنجا کارهایی که باید انجام می شد، بسیار زیاد بود و باید برای مشکلات و معضلات چاره اندیشی می شد. از جمله این مشکلات دیم‌زارهای فراوانی بود که این زمینها در جهت شیب زمین شخم زده میشد که این کار فرسایش شدید خاک را به دنبال داشت یا دیواره سازی زمینهای حاشیه رودخانه و خیلی کارهای دیگر.
تسنیم: برای شروع چه کارهایی انجام دادید؟
سعادت: برای شروع کار آبخیزداری در این حوزه، روستایی را که در خروجی حوزه آبخیز بود و محل عبور و مرور اهالی روستاهای اطراف بود انتخاب کردم و برای اینکه جوامع محلی با آبخیزداری آشنا شوند، در آنجا چند عملیات آبخیزداری انجام دادم و تأسیساتی را ایجاد کردم، تا این سوال برای مردم آن مناطق ایجاد شود که اینها چیست، تا بتوانم برای آنها توضیح دهم. آن موقع بیشتر رفت و آمد جوامع محلی آنجا با مینی بوس انجام می شد و من با راننده مینی بوس هماهنگ کرده کردم، به بهانه مختلف در محل تأسیسات آبخیزداری توقف داشته باشد تا من بتوانم برای آنها توضیح بدهم که آبخیزداری چیست. بعدها کم کم در روستاهای اطراف پیچید که فردی از منابع طبیعی آمده و این کارها را انجام می دهد. البته این روستاییان در ابتدا تصور می کردند که بنده از اداره منابع طبیعی آمده ام تا زمینهایشان را مصادره کرده و آن را ملی و دولتی کنم. به خاطر همین ابتدا اصلا روی خوش نشان نمی دادند. یادم می آید آن روزهای نخست اعلام کردیم می خواهیم در مسجد با جوامع محلی درباره آبخیزداری صحبت کنیم و درخواست کردیم همه در مسجد روستا جمع شوند. من هم 20 دقیقه قبل از اینکه مراسم شروع شود به مسجد رفتم. ولی هر چه قدر منتظر شدیم، هیچ کسی از اهالی روستا به مسجد نیامد و همه به یکدیگر گفته بودند که این آقا از اداره منابع طبیعی آمده تا زمینهایتان را مصادره کند به همین دلیل کسی در مسجد حاضر نشود. البته من هم چون بچه آنجا بودم و با آن محیط آشنا بودم و می دانستم گوشهایی وجود دارد که حرفهایم را میشنود، از این رو بیرون مسجد آمدم و در کنار مسجد بلند صحبت کردم چو می دانستم گوشهایی می شنود.
این اتفاق برایم این هشدار داشت که کار آبخیزداری به طور دستوری و از بالا به پایین جلو نمی رود؛ از این رو با شورای روستا ارتباط گرفتم. در آن زمان شوراهای روستا خیلی قدرت داشت و برای آنها از اهمیت آبخیزداری و حفاظت خاک گفتم. کار دیگری که انجام دادم در اجتماعات روستاها حاضر می شدم؛ اجتماعاتی که برای ایام عزا، شادی، محرم برگزار می شد و یا هر مناسبت دیگری که روستاییان و جوامع محلی جمع می شدند، من از اولین نفراتی بودم که می رفتم با مردم صحبت می کردم و در میان صحبتها از اهمیت حفاظت آب و خاک و آبخیزداری برای آنها می گفتم و برای آنها توضیح می دادم که ما نیامده ایم زمینهای شما را بگیریم. بالاخره این صحبت کردن و زندگی چند ساله با آنها موثر واقع شد و آنها اعتماد کردند و طی دو سه سال به گونه ای با آنها مأنوس شدم که بعد از مدتی، این جوامع محلی نه تنها در کشاورزی و آبخیزداری حرف بنده را قبول داشتند، بلکه در امور شخصی مثل ازدواج و عروسی و خرید دام و غیره هم از بنده مشورت می گرفتند. البته این اعتماد بسیار سخت به وجود آمد و این نتیجه زندگی شبانه روزی با آنان بود.
تسنیم: این مشارکت مردمی چه نتایج و دستاوردهایی در سطح حوزه آبخیز به دنبال داشت؟
سعادت: یکی از نتایج بزرگی که مشارکت مردمی به دنبال داشت آن بود که روستاییانی که حاضر نبودند حتی یک سانتیمتر از زمینهایشان به کسی واگذار کنند، تصمیم گیری برای حدود 2 هزار هکتار از زمینهای خود را به ما واگذار کردند و ما بودیم که مبتنی بر اصول علمی، برایشان تعیین می کردیم چه محصولی تولید کنند، زمینشان چطور شخم بزنند، چطور آبیاری کنند تا منجر به فرسایش خاک و هدر رفت آب نشود و این همان هدفی بود که ما در ابتدا داشتیم. ما اگر می خواستیم خودمان از ابتدای ورود به خراسان این کارها را انجام بدهیم نه واقعا هزینه این کارها را داشتیم و نه وقت و نه اینکه جوامع محلی با این جور کارها موافق بودند.
یکی از دستاوردهای و نتایج مهم نیز آن بود که جوامع محلی قبول کردند، کل مراتع حوزه آبخیز را به چهار منطقه تقسیم کنند و یک قسمت آن قرق شود و سه قسمت دیگر به صورت چرخشی مورد بهره برداری اهالی برای چرای دام قرار گیرد و این تصمیم می توانست در اصلاح و احیای مراتع و جلوگیری از تخریب آنها موثر واقع شود. کار دیگری که در این مدت انجام شد، دیواره سازی زمینهای حاشیه رودخانه ها با کمک گیری از جوامع محلی بود که نقش مهمی در جلوگیری از فرسایش داشت. نکته جالب اینکه برای این دیواره سازی از ماشینهایی اوراقی استفاده شد که بلا استفاده مانده بودند و هیچ استفاده از آنها نمی شد. به آنها گفتیم این ماشینها و لاستیکهای بلااستفاده را بیاورید و درون آن را سنگ بریزید و به عنوان دیوار برای زمین های کشاورزی خود استفاده کنید و این علاوه بر منافعی که برای جوامع محلی داشت در جلوگیری از فرسایش خاک نیز موثر بود.
تسنیم: رضایتمندی جوامع محلی از انجام عملیات آبخیزداری به چه اندازه ای بود؟
سعادت: در طول سالهای 64 تا 69 که در خراسان و حوزه آبخیز سد طرق و کارده کار کردیم، تقریبا همه راضی بودند. البته نمی توان گفت که صددرصد افراد راضی بودند. تقریبا هر چیزی می گفتیم، جوامع محلی عمل می کردند.
تسنیم: کارهای انجام شده در زمینه آبخیزداری در بعد از انقلاب را چطور ارزیابی می کنید؟
سعادت: در دهه 70 با تشکیل معاونت آبخیزداری در وزارت جهاد سازندگی، کارهای بسیار خوبی در کشور در زمینه آبخیزداری انجام شد و نقطه عطف آبخیزداری در کشور همان دهه 70 بود. اما در دهه 80 به بعد اعتقادم این است که باید به کیفیت آبخیزداری بیشتر توجه می شد. ما برای اینکه نشان می دادیم آبخیزداری خیلی مهم است، باید خیلی کارها انجام می دادیم. کاری که باید آن وقت پیگیری می کردیم، آن بود که باید آبخیزداری را مردمی می کردیم. اگر آبخیزداری استمرار پیدا نکرد، علتش این بود که آن را مردمی نکردیم. باید آبخیزداری به مراکز و نهادهای مختلف مثل وزارت راه و شهرسازی، وزارت کشور، وزارت معدن و صنعت، وزارت کشاورزی و خیلی جاهای دیگر پیوند می خورد تا آنان در انجام پروژه هاشان اصول آبخیزداری را رعایت کنند و طرح هاشان پیوست آبخیزداری داشته باشد و از کارشناسان آبخیزداری در طرحهایشان استفاده می کردند. الان هم این پیوند لازم و ضروری است و متاسفانه همچنان این پیوند قطع است. از این رو مشاهده میشود مثلا در احداث راهها و جاده ها به اصول آبخیزداری و حفاظت خاک اعتنا نمی شود و بعضا می بینیم بعد از احداث جاده، خاکها جمع آوری نمی شود و به جای مناسب منتقل نمی شود و با کمترین بارشی که اتفاق می افتد، آب و سیل این خاکها را با خود می برد و باعث فرسایش می شود یا اینکه در احداث راهها و معادن به استقرار پوشش گیاهی بعد از عملیات خاکبرداری اهتمامی نشان داده نمی شود. اگر مثلا بعد از احداث جاده عملیات درختکاری و استقرار پوشش گیاهی اتفاق بیفتد، شاهد کاهش چشمگیر فرسایش خاک خواهیم بود. در بخشهای دیگر مثل صنعت و معدن و جاهای دیگر نیز این مساله دیده می شود.
تسنیم: راهکارهای شما برای رشد و اعتلای آبخیزداری در کشور چیست؟
سعادت: مهمترین مساله این است که همانطور که اشاره کردیم باید آبخیزداری مردمی شود و در این راه، سازمان جنگلها مراتع و آبخیزداری کشور نقش مهمی بر عهده دارد؛ این سازمان باید زمینه مردمی کردن آبخیزداری در کشور را فراهم کند و از تصدی گری آبخیزداری به سمت تولی گری حرکت کند. برای این هدف باید 50 درصد اعتبارات سازمان جنگلها به امر آموزش، سازماندهی و اجرای فعالیتهای آبخیزداری اختصاص یابد، تا زمینه مشارکت هر چه بیشتر آحاد مردم فراهم شود. سازمان جنگلها نمی تواند همه کاره آبخیزداری باشد: عملیات مکانیکی آبخیزداری انجام بدهد، عملیات بیولوژی، عملیات مدیریتی، کار رسانه ای انجام دهد، نظارت بکند و خیلی کارهای دیگر. چون نه به اندازه کافی بودجه دارد و نه امکانات و نه نیرو و نه وقت. البته شعار این کارها داده می شود ولی عمل نمی شود. البته برای این کار بستر کار هم فراهم است. ما الان بیش از چهار پنج هزار لیسانس، فوق لیسانس و دکترای آبخیزداری داریم که می توانیم از این ظرفیت برای پیشبرد امور آبخیزداری و مردمی کردن آن در کشور استفاده کنیم.
یکی از راهکارهای دیگر برای توسعه آبخیزداری و حفاظت از منابع طبیعی که مورد غفلت قرار گرفته است، استفاده از تصاویر ماهوارهای به منظور جلوگیری از فرسایش خاک است. ما الان تصاویر ماهوارهای بروز داریم و می توانیم در منزل یا دفتر کار بنشنیم و تحولات منابع طبیعی را به صورت آنلاین رصد کنیم. مثلا اگر کشاورزی ده هکتار زمین خود را بر خلاف اصول آبخیزداری و در جهت شیب زمین شخم بزند، ببینیم و در صورت نیاز به او تذکر دهیم. یا اینکه کسی جنگلها و مراتع کشور را تخریب و نابود کند، به وسیله تصاویر ماهواره ای قابل رویت است یا اینکه اگر منطقه ای نیاز به اصلاح یا احیاء دارد، با این تصاویر به آسانی ممکن است. ما به آسانی می توانیم از تصاویر ماهوارها برای رصد و نظارت امور منابع طبیعی استفاده کنیم. این به شرطی است که هیأت دولت و مجلس و قوه قضاییه استفاده از تکنولوژیها برای اداره منابع طبیعی را به رسمیت بشناسند و اگر 50 درصد انرژی هم برای این امر اختصاص یابد، واقعا ارزش دارد.
از همین پرونده بیشتر بخوانید
انتهای پیام/