هیچ کجای دنیا جز ایران «خط بنایی» را آموزش نمی‌دهند/ الگویی که غربی‌ها از هنرمندان مسلمان فراگرفتند

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، «حمیدرضا کشاورزی میاندشتی» هنرمند و پژوهشگر خط بنایی متولد بهمن 1350 در شهرری است؛ وی مدرک کارشناسی خود را در رشته صنایع دستی از دانشگاه شیراز اخذ کرده و کارشناسی ارشدش را در رشته هنر اسلامی؛ گرایش سفال و سرامیک در دانشگاه کاشان پشت سر گذاشته است. وی به تازگی تألیف کتاب «بنای خط» را به اتمام رسانده و بدین ترتیب؛ اولین کتاب آموزشی تخصصی در حوزه خط بنایی را روانه بازار کرده که این کتاب با مقدمه «مسعود نجابتی» تدارک دیده شده است.

به همین بهانه به سراغ این هنرمند و مدرس خط بنایی رفتیم و در این‌باره به گفت‌وگو با او نشستیم. 

مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید: 

***

کشاورزی میاندشتی در گفت‌وگو با خبرنگار تجسمی تسنیم، با اشاره به ضرورت خانه نشینی همگانی برای تسریع در شکست ویروس کرونا گفت: اکنون بیش از 6 هفته است که مسئولین و رسانه‌ها بر عدم خروج شهروندان از منازل جهت قطع زنجیره ابتلا به ویروس کرونا تأکید می‌کنند اما متأسفانه عده‌ای همچنان به این توصیه‌ها توجه نمی‌کنند و مسئله را جدی نگرفته‌اند؛ برای مثال در زمینه‌ای مثل فرهنگ رانندگی نیز همواره عده‌ای وجود دارند که اصول ایمنی را رعایت نکرده و به توصیه‌های ایمنی پلیس راهنمایی و رانندگی توجه نمی‌کنند؛ بنابراین بخشی از مسئله به عدم توجه مردم نسبت به هشدارهای مسئولین بازمی‌گردد و این یک موضوع فرهنگی است.

وی افزود: من فکر می‌کنم درحال حاضر حدودا 80 الی 90 درصد مردم نکات بهداشتی را رعایت می‌کنند و تنها 10 الی 20 درصد وجود دارند که نسبت به این نکات اهتمام لازم را ندارند؛ آن دسته از شهروندانی که خود را ملزم به رعایت اصول بهداشتی و فاصله‌گذاری اجتماعی نمی‌دانند، نه تنها برای خود بلکه برای دیگر شهروندان نیز دردسر درست می‌کنند و با رفتار غیرمسئولانه خود باعث می‌شوند زنجیره ابتلا به ویروس کرونا در کشور همچنان ادامه داشته باشد.

کشاورزی میاندشتی بیان کرد: مایلم موضوعی را از زبان مسئولین امر بشنوم و آن اینکه کسانی که به ویروس کرونا مبتلا شده‌اند، پیش از ابتلا در چه شرایطی قرار داشته‌اند؟ به بیان دیگر این افراد چگونه به کرونا مبتلا شده‌اند؟ احتمالا عده‌ای از آنها مانند پزشکان، پرستاران و نیروهای جهادی در خط مقدم مبارزه با بیماری قرار داشته و در این مسیر به ویروس مبتلا شده‌اند؛ این افراد هیچ قصوری ندارند؛ اما در سوی دیگر، عده‌ای از مردم وجود دارند که به دلیل بی مبالاتی شخصی و عدم رعایت نکات بهداشتی درگیر بیماری شده‌اند؛ خوب است که با این دسته از مبتلایان مصاحبه‌ای انجام و مشخص شود که این افراد چه رفتار و طرز فکری نسبت به ویروس کرونا داشته‌اند که باعث شده درگیر بیماری شوند؛ البته متأسفانه عده‌ای از آنها نیز فوت کرده‌اند.

وی تصریح کرد: مادامی که ویروس کرونا و لزوم رعایت اصول و موارد بهداشتی را جدی نگیریم، این ویروس مزاحم همچنان برای مدت زمانی نامعلوم مهمان کشورمان خواهد بود.

این پژوهشگر خط بنایی که به تازگی کتابی را با موضوع اصول و قواعد کتابت خط بنایی تألیف کرده است، درباره شاکله و محتوای این کتاب که «بنای خط» نام دارد گفت: آنچه در کتاب «بنای خط» گردآوری شده، مشتمل بر قواعد دسته‌بندی شده‌ی خط بنایی است؛ پیش‌تر اصولی در رابطه با این خط وجود داشت که دسته‌بندی، مرتب و مدون نشده بود و کاری که بنده در این کتاب انجام دادم، عبارت از دسته‌بندی، مرتب‌سازی و تدوین اصول و قواعد آموزشی مربوط به این خط است.

وی ادامه داد: خط بنایی دارای 3 اصل است؛ اصل شبکه، اصل چارچوب و اصل فرد بودن؛ هریک از این اصول ناظر بر رعایت نکات خاص و معینی در نگارش خط بنایی است؛ برای مثال، مقصود از اصل فرد بودن این است که مجموع تعداد خانه‌های تشکیل دهنده حروف باید عددی فرد باشد؛ بدین معنا حرف الف را باید پنج خانه امتداد داد نه چهار یا شش خانه؛ یا برای مثال وقتی شما تصمیم به نوشتن کتیبه‌ای می‌گیرید، چنانچه مجموع خانه‌های حروف تشکیل‌دهنده این کتیبه بر مبنای قاعده طراحی شده باشد، باید عددی فرد باشد.

کشاورزی میاندشتی در توضیح دو اصل شبکه و چارچوب نیز بیان کرد: منظور از اصل شبکه، این است که خط بنایی بر مدار شبکه‌ای هندسی و شطرنجی طراحی و قوام پیدا می‌کند؛ مقصود از اصل چارچوب نیز این است که طراحی این خط می‌تواند در اشکال و قوالبی چون: مربع، مستطیل یا حتی مثلث رخ دهد. 

وی با اشاره به تفاوت کتاب خود با کتاب‌های پیش‌تر منتشر شده در زمینه خط بنایی گفت: پیش از انتشار این کتاب، سه کتاب اصلی در زمینه خط بنایی داشتیم؛ نخستین کتاب؛ «اطلس خط» نوشته مرحوم فضائلی است که در آن اشاراتی به خط بنایی شده که این اشارات حدوداً 20 الی 30 صفحه از کتاب را شامل می‌شود؛ در کتاب «اطلس خط» تقسیم‌بندی‌هایی نسبت به خط بنایی صورت گرفته است که این تقسیم‌بندی‌ها قابل دفاع نیست.

این پژوهشگر خط بنایی ادامه داد: کتاب دوم؛ «خط بنایی» نوشته مرحوم محمود ماهرالنقش است که از کتیبه‌خوانی فراتر نرفته و عمدتاً به کتاب مرحوم فضائلی ارجاع داده است و در نهایت کتاب سوم مربوط به آقای زمرشیدی است که آن هم مشتمل بر کتیبه‌خوانی است.

وی بیان کرد: کتاب «بنای خط» شامل چهار فصل است که عبارت از: تعریف، تقسیم، تعلیم و تحلیل است؛ بدین معنا، ابتدا باید بتوانیم خط بنایی را با استفاده از سه اصلی که پیشتر بدانها اشاره کردم به درستی و به نحوی که جامع و مانع باشد تعریف کنیم؛ در ادامه باید آن را به درستی تقسیم‌بندی کنیم و پس از این مرحله، می‌توانیم آن را تعلیم دهیم؛ در فصل چهارم کتاب نیز به تحلیل این خط پرداخته‌ایم.

وی تصریح کرد: پیشتر کتابی نداشتیم که به تعلیم خط بنایی بپردازد و این نخستین کتابی است که چنین ویژگی‌ای را دارا است و نگارش آن از سال 1392 آغاز و تا سال 1398 به طول انجامید.

کشاورزی میاندشتی با اشاره به ماهیت میان‌رشته‌ای خط بنایی گفت: اگرچه خط بنایی به خوشنویسی مرتبط است اما در واقع خوشنویسی نیست؛ ارتباط اصلی این این با رشته‌هایی چون گرافیک و معماری وثیقتر است؛ اساسا این خط نخستین بار در سال 498 هجری در رشته معماری مورد استفاده قرار گرفت و در ادامه با تولد رشته گرافیک، خط بنایی در این رشته نیز مورد توجه و بهره‌گیری واقع شد و در خدمت گرافیک قرار گرفت و به خوبی توانست خود را در این رشته هنری جا بیندازد.؛ به نحوی که در حال حاضر یکی از پرکاربردترین پایه‌ها برای طراحی آرم، نشان و نشانه نوشته در گرافیک، خط بنایی است؛ همچنین یکی از پایه‌های طراحی فونت نیز هست.

وی مطرح کرد: وقتی می‌خواهیم از عنوان خوشنویسی برای خط بنایی استفاده کنیم، دیگر آن را سرهم نمی‌نویسیم؛ بلکه به شکل «خوش‌نویسی» مکتوب می‌کنیم؛ به معنای دیگر؛ ما در تعریف خط بنایی می‌گوییم که این خط نوعی خط رسامی یا ترسیمی اسلامی است که برپایه خط کوفی و نقوش معقلی در چارچوب مشخص، طراحی و ترسیم می‌شود.

این پژوهشگر خط بنایی ادامه داد: اکنون امکان طراحی سه بعدی نیز با بهره‌گیری از این خط ممکن است؛ البته ما در نمونه‌های قدیمی چنین اتفاقی را شاهد نیستیم. برای مثال در هنر غرب شخصی مثل «وازارلی» نسبت به انجام چنین کاری اقدام کرده است اما کارهای او صرفاً نقش هستند؛ در حالی که ما با استفاده از خط بنایی، بُعد دادن به آن و نشاندنش روی شبکه ایزومتریک، می‌توانیم حجم هم بسازیم که این یکی از ویژگی‌های جالب توجه این خط است.

کشاورزی افزود: ویژگی دیگر خط بنایی که هنر غرب نیز از آن استفاده کرده است، مبحث سیاه و سفید یا سواد و بیاض است؛ بدین معنا هم نقش و هم زمینه مفهوم پیدا می‌کند؛ یک نقاش هلندی به نام «موریس اِشر» در قرن نوزدهم میلادی تصمیم می‌گیرد به جنوب اسپانیا سفر ‌کند و نمونه کارهای مسلمانان اسپانیایی را از نزدیک تماشا کند که پس از تماشای این آثار، متأثر شده و آثار خود را براساس آنها خلق می‌کند؛ بنابراین وقتی به آثار این نقاش هلندی نگاه می‌کنید، حیوانات و جانوران تخیلی را به شکل درهم تنیده می‌بینید؛ این برگرفته از هنر اسلامی است.

وی یادآور شد: نمونه سواد و بیاض در پشت سکه بهار آزادی وجود دارد که در قالب نام مبارک علی(ع) تجلی یافته است؛ این نمونه را ما از قرن 8 در ایران و در شهرهایی چون: یزد، اصفهان و مشهد داشته‌ایم؛ این ویژگی از هنر اسلامی به هنر غرب منتقل شده است.

این مدرس خط بنایی خاطرنشان کرد: در هیچ جای دنیا برای خط بنایی تعلیمی وجود ندارد؛ اکنون در بسیاری از جاهایی که صحبت از آموزش خط بنایی است، این آموزش صرفا متکی به استاد است که در نوع خود ایراداتی دارد و اگر چنین استادی نباشد جریان آموزش مختل می‌شود؛ در هیچ جای دنیا هیچ کتابی در زمینه آموزش خط بنایی نگاشته نشده است؛ اگر ما این خط را به شیوه اصولی آموزش دهیم، هنرجویان به طور متوسط طی 8 جلسه آموزش می‌توانند به خوبی آن را نوشته و طراحی کنند.

کشاورزی افزود: رسالت خط بنایی خوانایی نیست اما خوب است که خوانا باشد. رسالت خط ثلث،؛ کتیبه‌نگاری و سربرگ‌نویسی است؛ رسالت خط نستعلیق؛ زیبایی، عاشقانه‌نویسی و عرفان است؛ رسالت خط نسخ؛ خوانایی است؛ به همین خاطر است که در کتابت قرآن کریم مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ رسالت خط بنایی نیز، تزئین بنا است و اگرچه رسالت اولیه آن خوانایی نیست اما خوب است که خوانا باشد.

وی عنوان کرد: برخی بدون آنکه اصول خط بنایی را بدانند، دست به طراحی این خط می‌زنند که فاقد خوانایی است؛ چنین طرحهای ناخوانایی فاقد ‌ارزش است.

این هنرمند اظهار کرد: نکته دیگری که در کشور ما مغفول واقع شده است، بحث تحقیق و پژوهش است؛ در حوزه هنرهای تجسمی عمده فعالیتهای هنرمندان به صورت عملی است و بیشتر افراد، علاقه‌مند به انجام کارهای عملی هستند؛ بی‌آنکه بر فعالیتهای علمی و نظری رشته هنری خود تمرکز کرده باشند؛ البته در این میان عده‌ای دیگری هم وجود دارند که صرفاً به مباحث نظری هنر علاقه‌مندند و بر این مباحث متمرکز هستند؛ برخی اساتید در رشته هنر داریم که کار هنری بلد نیستند و صرفاً به حوزه‎های نظری و پژوهشی هنر مسلطند؛ بنابراین افراد کمی در عرصه هنرهای تجسمی داریم که هم هنرمند و هم پژوهشگر باشند؛ به همین دلیل است که تولیدات متون هنری در کشور ما اندک است.

وی یادآور شد: می‌توان بررسی کرد که در کشور ما تولید سالانه محتوا و متون نظری و تحلیلی در رشته گرافیک چقدر است؟ منظورم متون و محتوای ترجمه شده نیست؛ محتوای تألیفی مدنظرم است؛ رقمش بسیار ناچیز است و در این زمینه ضعفهای زیادی وجود دارد و باید افراد بیایند و این خلاء را پر کنند.

کشاورزی افزود: در بازار نشر هیچ کتابی وجود ندارد که شما با خواندن آن بتوانید طراح پوستر شوید؛ تنها کتاب موجود، کتاب آقای نیرومند است که آن هم مختص کارتونیستها نوشته شده است.

وی گفت: من 28 سال است که معلم آموزش و پرورش هستم و اکنون تدریس فصلی به نام «طراحی فونت» که فصلی از کتاب «تصویرسازی و طراحی حروف» بچه‌های پایه دهم هنرستان است را بر عهده دارم؛ در این فصل، ما تنها چیزی که یاد نمی‌گیریم طراحی فونت است و در آن روش عملی برای طراحی فونت ارائه نشده است! صرفاً به ارائه برخی تعاریف بسنده شده است بی‌آنکه طراحی فونت را آموزش دهد؛ از این رو من در کتاب «بنای خط» تلاش کرده‌ام تا طراحی فونت را نیز آموزش دهم.

وی در پایان ضمن گلایه از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، گفت: کتاب «بنای خط» به دلیل گرانی کاغذ دو سال در ارشاد باقی ماند و امکان چاپ نیافت و در نهایت ما مجبور شدیم کتاب 550 صفحه‌ای را در 400 صفحه روانه بازار کنیم تا قیمتش ارزانتر شود و مخاطب بتواند آن را خریداری کند.

*گفت‌وگو و تنظیم: محمد خاجی

انتهای پیام/