یادداشت| امام سجاد(ع) و تحقق جامعۀ آرمانی خیررسان
برای داشتن جامعه‌ای بزرگ و آرمانی، باید همه افراد، دل‌هایی بزرگ، همت‌هایی برای خیر رساندن به یکدیگر بدون منت‌گذاری داشته باشند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، معرفت دینی، موجب تکامل روحی انسان در دو بعد فردی و اجتماعی می‌شود، به همین جهت است که کلام گهربار معصومین علیهم‌السلام ضرورتاً باید در پیشانی همه کارهای جامعه اسلامی قرار گرفته و همت و رغبت همگان در تحقق بخشیدن به کلام آن بزرگواران باشد. برای ساخته شدن جامعه‌ای آرمانی، راهی نیست جز آن که همه افراد آن جامعه، به سهم و اندازه و توان خود در شکل‌دهی ارزش‌های واقعی جامعه نقش داشته باشند.
در این باره، سخن بسیار راهگشای امام سجاد علیه‌السلام می‌تواند محور اساسی نیل به چنین جامعه آرمانی باشد. امام زین‌العابدین علیه‌السلام در این باره با زبان دعا و درخواست از خدای متعال، عرض می‌کنند: «اَجْرِ لِلنّاسِ عَلی یَدِیَ الْخَیْرَ وَ لا تَمْحَقْهُ بِالْمَنِّ وَ هَبْ لی مَعالیَ الاَخْلاقِ وَ اعْصِمْنی مِنَ الْفَخْرِ؛ [1] به دست من برای مردم خیر و نیکی جاری کن و آن را با منّت‌گذاری من تباه مکن، و مرا اخلاق والا عطا فرما و از فخرفروشی نگاه‌دار.»
در دین اسلام رساندن خیر به دیگران، یکی از دغدغه‌های اساسی مؤمنان شمرده شده است؛ تا جایی که رسول خدا صلّی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرماید: «مَن أَصبَحَ وَ لَم یَهتَمَّ بِأُمورِ المُسلِمینَ فَلَیسَ بِمُسلِمٍ؛ [2] هر کس صبح کند و به امور مسلمانان همت نورزد، مسلمان نیست.» خیررسانی به جامعه اسلامی، ابعاد و مصادیق گوناگون و مصادیقی متناسب با شرایط زمان و مکان دارد. برای گسترش فرهنگ خیررسانی افراد جامعه نسبت به یکدیگر مراحلی قابل تصور است؛ چنان‌که در دعای مذکور امام سجاد علیه‌السلام نیز دیده می‌شود. شوق و رغبت درونی آن حضرت، اولین عامل سوق‌دهنده ایشان به سوی نیکی‌رسانی به مردم است و به همین خاطر است که از خدای متعال درخواست می‌کند او را واسطه خیررسانی به مردم قرار دهد.
با اینکه به نظر می‌رسد این مرحله، چندان اهمیتی نداشته باشد اما در واقع مهم‌ترین مرحله برای خیررسانی به مردم همین مرحله است. در توضیح آن باید گفت؛ کسی می‌تواند خواهان واقعی خیر رسیدن به دیگران باشد که قبل از آن، روح خود را از رذایل اخلاقی بزرگی همچون تنگ نظری، حسد، تکبر و... آسوده کرده باشد. در غیر این صورت، همچنان که در عبارت بعدی دعای امام سجاد علیه‌السلام آمده است، شخص در هنگام کمک به دیگران، ارزش و فایده کار خود را با منّت نهادن بر دیگران از بین می‌برد و کار خود را ضایع می‌کند؛ به عبارت دیگر؛ کسی می‌تواند میل و رغبت وافر نسبت به خیررسانی به دیگران داشته باشد که راه دل خود را از هر مانع اخلاقی هموار ساخته باشد.
ریشه‌های منت‌گذاری
با اینکه گاهی، اخلاق اطرافیان موجب می‌شود تا انسان نیز همانند آنها به منت‌گذاری در کارهای خیر عادت کرده باشد اما منت نهادن در هنگام انجام خوبی‌ها، ریشه‌هایی عمیق‌تر از این دارد. ضعف ایمان به خدا و یا غفلت از آخرت از جمله اصلی‌ترین دلایلی است که موجب می‌شود انسان به جای امید داشتن به اجر اخروی، درصدد یادآوری کار نیک خود برآید.
قرآن کریم، منت‌گذاری را از نظر تأثیر، همانند ریاکاری دانسته و می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى کَالَّذی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِر؛ [3] اى کسانى که ایمان آوردهاید، صدقههاى خود را با منّت و آزار، باطل نکنید، مانند کسى که مالش را براى خودنمایى به مردم، انفاق مىکند و به خدا و روز بازپسین ایمان ندارد.»
ضعف شخصیت درونی
تفاوت اساسی و درونی انسان‌های کریم با دیگر افراد این است که آنها بر خلاف دیگران، ظرف دل خود را با ارزش‌تر از آن می‌دانند که بخواهند آن را با دلبستگی‌های کم ارزشی مثل مادیات و یا با اخلاق‌های پستی همچون تکبر و حسد پر کنند.
کسی که کار خیر خود را به دیگران گوشزد می‌کند شرایطی دارد که کار نیکش، دلش را پر کرده در حالی که افراد بزرگوار، از سویی کارهای نیک خود را به راحتی فراموش می‌کنند و از سوی دیگر، کار نیک دیگران را یادآوری می‌کنند؛ چنان که امیرالمؤمنین علیه‌السلام در این باره می‌فرماید: «إِذَا صُنِعَ إِلَیْکَ مَعْرُوفٌ فَاذْکُرْهُ إِذَا صَنَعْتَ مَعْرُوفاً فَانْسَهُ؛ [4] هرگاه کسی در حق تو احسان و کار خوبی انجام داد آن را یادآور شو و هرگاه تو کار خوبی در حق کسی انجام دادی آن را فراموش کن.»
عدم توانایی در فراموشی کارهای خوبی که انجام داده‌اند از سویی و یادآوری آنها به دیگران که موجب از دست رفتن ارزش آن کار نیک می‌شود، از سوی دیگر، نشان‌دهنده ضعف و ناتوانی درونی و شخصیتی من در فراموش کردن کارهای نیکم است. همچنان که در ادامه دعای امام سجاد علیه‌السلام آمده است، نشانه دیگر ضعف شخصیت افراد آن است که به خاطر کارهایی که انجام داده‌اند یا می‌توانند انجام دهند به دیگران فخرفروشی می‌کنند. امام علی علیه‌السلام نیز در این باره می‌فرماید: «الِافْتِخَارُ مِنْ صِغَرِ الْأَقْدَار؛ [5] فخرفروشى، از بى‌مقدارى است.» برای داشتن جامعه‌ای بزرگ و آرمانی، باید همه افراد، دل‌هایی بزرگ، همت‌هایی برای خیر رساندن به یکدیگر بدون منت‌گذاری داشته باشند.
* حجت‌الاسلام محسن رفیعی استاد حوزه علمیه قم
============
پی نوشت:
[1] صحیفه سجادیه، نیایش بیستم.
[2] ابن بابویه، محمد بن على، علل الشرائع/ ترجمه مسترحمى - تهران، چاپ: ششم، 1366ش، ص 131.
[3] سوره بقره، آیه 264.
[4] نورى، حسین بن محمد تقى، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل - قم، چاپ: اول، 1408ق، ج12 ؛ ص361.
[5] تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم - ایران ؛ قم، چاپ: اول، 1366ش، ص307.
انتهای پیام/
