کمبود خاک بارور چالش پیش روی کشور/ فرسایش خاک در ایران بیش از ۶ برابر میانگین جهانی است
گروه استانها- دبیرانجمن علوم خاک گفت:گرچه آمار دقیق از فرسایش خاک در کشور وجود ندارد اما برآوردها در اغلب نقاط کشور نشان می‌دهد که فرسایش خاک از ۷ تا ۱۰ تن در هکتار در سال تغییر می‌کند. این رقم بیش از ۶ برابر میانگین جهانی فرسایش خاک است.
علیرضا واعظی در گفت‌و‌گو با خبرنگار تسنیم در زنجان به مناسبت فرارسیدن روز جهانی خاک، اظهار داشت: 14 آذرماه که مصادف با پنج دسامبر است به پیشنهاد اتحادیه علوم خاک در سال 2003 برای گرامیداشت جایگاه خاک در سراسر جهان، به عنوان روز جهانی خاک نامگذاری شده است. هدف از نامگذاری این روز آن بوده است که اهمیت و جایگاه خاک در جوامع انسانی شناخته شود و عوامل تخریب خاک در هر منطقه شناسایی و راهکارهای مقابله با آن در بین دانشمندان علوم خاک و مدیران عرصه خاک به تبادل نظر قرار داده شود تا در جهت مراقبت و حفظ این عنصر مهم حیات تلاش عمومی انجام گیرد.
وی افزود: خاک در زندگی انسان و جانداران نقش بسزایی دارد چراکه انسان در مکان‌هایی تمدن خود را پایه‌گذاری نموده است که از آب و خاک بارور برخوردار بوده اند. خاک، ذخیره‌گاه مهم آب بوده و از سویی دیگر مخزن عناصر غذایی مورد نیاز انسان و سایر جانداران نیز به شمار می‌رود. علاوه بر این خاک مخزن بزرگ کربن در کره زمین نیز شمرده می‌شود و از این طریق در مهار گازهای گلخانه‌ای نقش ایفا کرده، تعدیل دمای کره زمین را بر عهده دارد. اگرچه با گسترش فنون گوناگون کشاورزی، امکان تولید برخی محصولات کشاورزی در محیط‌های بدون خاک فراهم شده اما هنوز بیش از 97 درصد مواد غذایی مورد نیاز انسان مستقیما از خاک تامین می‌شود.
دبیر انجمن علوم خاک در زنجان گفت: خاک به عنوان بستر مهم حیات بر روی کره زمین مطرح است، با توجه به نقش مهم خاک در تولید مواد غذایی، نگهداری و تصفیه آب و مهار گازهای گلخانه‌ای، این عنصر مهم طبیعی، به عنوان بستر مهم حیات قلمداد می‌شود. جایی که خاک از دست رود، نمی‌توان امیدی برای حفظ آب و ایجاد حیات داشت. مشکلی که در موضوع خاک مطرح می‌شود سرعت بسیار اندک تشکیل خاک در سطح کره زمین است.
به گفته وی، تشکیل خاک به عوامل مختلف از جمله اقلیم و مواد مادری یا سنگ بستر وابسته است. محدودیت بارندگی، فعل و انفعالات فیزیکی و شیمیایی و زیستی را در خاک محدود کرده، فرایند تشکیل خاک را با کندی روبرو می‌کند. با توجه به کمبود بارندگی سالانه در اغلب نقاط کشور کمتر از 250 میلی‌متر در سال و پراکنش غیریکنواخت آن در طی سال، سرعت تشکیل خاک در کشور کم بوده به طوری که در طول یک سال کمتر از 0.1 میلی‌متر خاک حداکثر 1.5 تن در هکتار در سال خاک تشکیل می‌شود. بنابراین بر خلاف نگاه عمومی جامعه، در بیشتر نقاط کشور ایران کمبود خاک بارور به چشم می‌خورد.
واعظی خاطرنشان کرد: باروری خاک‌ها نقشی مهم در تولید محصولات کشاورزی، رشد گیاهان مرتعی و درختان جنگلی دارد. این ویژگی خاک غالباً تحت تأثیر خصوصیات ذاتی خاک است. افت باروری خاک‌ها که منجر به کاهش تولیدات گیاهی در عرصه‌های طبیعی مراتع و جنگل‌ها و نیز تولیدات غذایی در عرصه‌های کشاورزی می‌شود، مسله اساسی جوامع انسانی در دهه‌های اخیر است. متخصصان علوم خاک، کاهش باروری خاک را به شکل تخریب خاک یا پسرفت خاک تعریف می‌کنند. خاک در اثر عوامل مختلف دچار تخریب و پسرفت می‌شود. اگرچه در پسرفت خاک عوامل طبیعی نیز نقش دارند اما عوامل طبیعی دیگر نیز در تشکیل خاک موثرند و در اغلب زمان‌ها این دو با هم در تعادلند.
تغییر کاربری زمین‌ها
این مسئول ادامه داد: مشکل زمانی پدیدار می‌شود که عوامل غیرطبیعی همچون دخالت انسان منجر به تخریب و پسرفت خاک شوند. اقدامات نادرست انسان مانند تغییر کاربری زمین‌ها تبدیل جنگل ها و مراتع به باغ و زراعت، جنگل‌تراشی، چرای بی‌رویه، اقدامات کشاورزی نادرست، گسترش شهرنشینی و فعالیت‌های عمرانی از عوامل مهم پسرفت خاک‌ها به ویژه در کشورهای در حال توسعه هستند. اهمیت تخریب خاک در مناطق خشک و نیمه خشک کشور بیشتر از سایر نقاط اقلیمی است چراکه در این مناطق روند از بین رفتن خاک شدیدتر بوده و خاک شدیداً دچار افت باروری می‌شود. تشدید پسرفت خاک در این نواحی منجر به ظهور پدیده شوم بیابان‌زایی می‌شود. در این حالت خاک‌ها کارکردهای اصلی از جمله توان تولید محصول، نگهداری و ذخیره آب، ذخیره کربن و کاهش گازهای گلخانه‌ای را از دست خواهد داد.
فرسایش خاک در ایران 6 برابر میانگین جهانی
عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان با اشاره به این‌که دخالت‌های نادرست انسان در طبیعت در نهایت منجر به تشدید فرسایش، آلودگی، شوری، کاهش جمعیت میکرو‌ارگانیسم‌های خاک می‌شود، ابراز کرد: در ایران چالش فرسایش خاک، مسئله بارز تخریب خاک است. گرچه آمار دقیق از فرسایش خاک در کشور وجود ندارد اما برآوردها در اغلب نقاط کشور نشان می‌دهد که شدت فرسایش خاک از 7 تا 10 تن در هکتار در سال تغییر می‌کند که این رقم بیش از 6 برابر میانگین جهانی فرسایش خاک است. با این وجود فرسایش خاک نه فقط به خاطر عوامل طبیعی بوده، بلکه دخالت‌های انسان سبب شده تا خاک‌ها شدیدآً دچار فرسایش شوند. نابودی سطح وسیعی از جنگل‌ها یکی از عوامل تشدید فرسایش خاک در کشور بوده است به طوری که یک سوم مساحت جنگل‌های کشور در نیم قرن اخیر از بین رفته است.
وی با بیان این‌که تغییر کابری زمین در عرصه‌های مرتعی و جنگلی نیز سبب نابودی گونه‌های مختلف گیاهی شده، فرسایش خاک را تشدید کرده است، عنوان کرد: بسیاری از اراضی دارای خاک‌های بارور که در حاشیه رودخانه‌ها هستند به دلیل گسترش شهرنشینی دچار نابودی شده و در زیر سازه‌های بشری مدفون شده‌اند که جا دارد مدیران نهادهای کشاورزی، منابع طبیعی و مسولان مدیریت شهری همه همت خود را بکار گیرند تا از تغییر کاربری زمین در عرصه‌های طبیعی مراتع و جنگل‌ها و عرصه‌های کشاورزی جلوگیری کنند.
شوری خاک
دبیر انجمن علوم خاک در زنجان گفت: در کنار فرسایش خاک، آلودگی خاک به عناصر سنگین یکی از علل مهم آلودگی و پسرفت خاک‌های کشور است. اهمیت این موضوع در مناطقی که دارای معادنی از فلزات سنگین هستند مشهود است. در مناطقی که استفاده از سموم و کودهای شیمیایی در کشاورزی بالاتر از حد متعارف است نیز خاک‌ها دچار آلودگی به عناصر فلزی سنگین شده‌اند. فرسایش خاک در گام نخست و آلودگی خاک در گام پسین مهم‌ترین علل پسرفت خاک‌ها در کشور هستند. در کنار این عوامل، شوری خاک نیز چالش دیگری است. بخشی از موضوع شوری به دلایل طبیعی از جمله بالا آمدن سطح آب‌زیرزمینی بوده است اما نظام نادرست آبیاری و عدم توجه به نیاز آبشویی خاک و جلوگیری از انباشت نمک‌ها در خاک عامل مهمی در بروز شوری خاک در کشتزارها است. بر اساس آمار موجود نیز هم‌اکنون از 8 میلیون هکتار از اراضی آبی کشور در حدود 6.8 میلیون هکتار متأثر از پدیده شوری هستند.
وی با بیان این‌که یکی از مهم‌ترین رسالت‌هایی که به اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سپرده شده حفظ منابع آب و خاک و جلوگیری از فرسایش خاک به ویژه در حوزه‌های آبخیز است، عنوان کرد: در بعد آب و خاک اقدامات مناسبی در سطح استانها در سراسر کشور از جمله در استان زنجان انجام گرفته است، در این راستا مهم‌ترین عمل انجام گرفته شده پخش سیلاب بوده که علاوه بر کاهش خطرات سیلاب در جوامع پایین دست رودخانه‌ها، آب نیز در پهنه‌ها و دشت‌ها ذخیره شده است. ایجاد بند یا سدهای کوچک در دره‌ها و آبکندها به ویژه در بالا دست سدهای مخزنی اقدامات مؤثر دیگری در جهت حفظ منابع آب و خاک در عرصه‌های آبخیزداری است. از سویی دیگر کاشت درختان جنگلی و ترغیب روستائیان برای حفظ آن و قرق مناطق برای کاهش چرای بی‌رویه دام از جمله اقدامات موثر در راستای حفظ منابع طبیعی است.
عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان با اشاره به این‌که مقدار ماده آلی در اغلب خاک‌های کشور حد پایین‌تری کمتر از 1 درصد دارد، عنوان کرد: اغلب نقاط کشور که اقلیم خشک و نیمه خشک دارند پوشش گیاهی مناسبی ندارند و برگشت بقایای گیاهی به خاک کمتر است و از سوی دیگر دمای بالا عاملی در تجزیه سریع بقایای گیاهی است. مقدار ماده آلی در مناطق خشک حدود 0.5 درصد و در مناطق نیمه خشک حدود یک درصد است. بنابراین سهم این ماده در خاک بسیار پایین است در حالی که مقدار آن در مناطق نیمه مرطوب کشور تا سه درصد و در مناطق مرطوب تا پنج درصد تغییر می‌کند.
وی تصریح کرد: نقش ماده آلی خاک در حفظ ساختمان خاک، افزایش توان نگهداری آب در خاک و ایجاد یک محیط زنده برای جانداران خاک مهم است. اقدامات انسان غالباً در راستای از بین بردن محتوای ماده آلی خاک بوده که از جمله می‌توان به سوزاندن بقایای گیاهی اشاره کرد که خصوصاً در زمین‌هایی که کشت دیم وجود دارد، بلافاصله پس از برداشت محصول انجام می‌گیرد. خاکورزی به شیوه سنتی نیز عامل مهم دیگری در کاهش محتوای ماده آلی خاک‌های کشور است. عملیات شخم سراسری کشتزارها با گاوآهن سبب می‌شود بخش زیادی از بقایای گیاهی از بین رود و ماده آلی آن کاهش یابد. همچنین سطح خاک، بدون پوشش مانده و به شدت تحت تأثیر فرسایش قرار می‌گیرد. رعایت تناوب زراعی، آیش‌گذاری زمین‌ها و استفاده از خاکورزی حفاظتی راهکارهای بهبود محتوای ماده آلی خاک و حفظ منابع آب و خاک هستند.
واعظی با بیان این‌که در خاکورزی حفاظتی سراسر زمین شخم نمی‌خورد و گاوآهن برگردان‌دار عمیق استفاده نمی‌شود، خاط نشان کرد: در این روش 30 درصد بقایای گیاهی حفظ می‌شود و تنها در مکان‌هایی که قرار است بذر کاشته شود، خاک خراش داده شده و بدون تخریب خاک بذر درون خاک قرار می‌گیرد، بنابراین باید به سراغ تولید و گسترش دستگاه‌های خاکورزی حفاظتی در کشور رفت و از شخم سنتی تا حدامکان پرهیز کرد. همچنین باید تا حدامکان از شخم موازی شیب که زمینه را برای هدررفت سریع آب و خاک از کشتزارهای شیبدار فراهم می‌آورد جلوگیری کرد. بسیاری از اراضی با شیب تند همچنان به غلط در راستای شیب شخم زده می‌شوند. بررسی‌ها در برخی از اراضی دیم شیبدار در برخی نقاط استان زنجان نیز نشان از آن دارد که بیش از 80 درصد کشتزارها به موازات شیب شخم می‌خورند.
وی بیان کرد: متأسفانه شیوه تقسیم اراضی در کشور طوری بوده که اراضی زراعی دائماً در حال کوچک شدن هستند به طوری که در کشتزارهای شیبدار عرض زمین‌ها کوچک شده و کشاورزان ناگزیر به شخم موازی شیب روی آوردند. در این ارتباط مدیریت یکپارچه و واحد باید بین کشاورزان در کشت اراضی در یک منطقه پیش گرفته شود و در نتیجه اراضی در جهت عمود بر شیب تحت شخم درآیند. مدیریت این موضوع و تشویق کشاورزان به انجام چنین اقدامات حفاظتی، یکی از وظایف مهم "سازمان جهاد کشاورزی" در استانها است که می‌تواند ضمن حفظ آب و خاک، در افزایش باروری خاک و تولیدات کشاورزی در دراز مدت مفید باشد. همراهی صدا و سیما برای تهیه برنامه‌های تلویزیونی با دعوت از متخصصان حفاظت آب و خاک برای آگاه‌سازی و آموزش کشاورزی می‌تواند دستیابی به اهداف مذکور را تسریع نماید.
به گفته واعظی، مشارکت آموزش و پرورش در استانها و انتقال مفهوم خاک در بین دانش‌آموزان می‌توان آینده‌ای روشن را در آشنایی نسل آینده ساز کشور در مورد جایگاه خاک در زندگی انسان رقم بزند. خوشبختانه در سال گذشته همزمان با برگزاری شانزدهمین کنگره علوم خاک ایران در دانشگاه زنجان، نخستین جشنواره دانش‌آموزی آوای خاک به منظور گسترش مفهوم و جایگاه خاک در میان دانش‌آموزان ایرانی برگزار شد و با استقبال پرشور آنها مواجه شد. امید است اداره‌کل آموزش و پرورش استان هر سال هم زمان با روز جهانی خاک از طریق معلمان دلسوز، موضوع خاک و اهمیت آن در زندگی انسان و پیامدهای تخریب آن را بازتاب نماید و دانش‌آموزان را به توجه و مطالعه در این زمینه تشویق نماید.
این مسئول با بیان این‌که خوشبختانه روز جهانی خاک فرصت یک روزه را در سراسر جهان به دانشمندان علوم خاک، مدیران و بهره‌برداران خاک فراهم می‌آورد تا مسئله خاک در بین آنها به تبادل نظر گذاشته شود گفت: انجمن علوم خاک ایران در سال‌های اخیر تلاش‌های گسترده‌ای را در جهت حفظ خاک‌های کشور، تدوین قانون حفاظت خاک و نیز برگزاری منظم روز جهانی خاک در سطح کشوری انجام داده است و استان زنجان نیز در برگزاری این روز مهم همواره پیشگام بوده است و با توجه به درگیری خاک‌های استان به مسئله فرسایش خاک و آلودگی، هر سال نهادهای مرتبط با موضوع خاک در استان در این روز مهم گرد هم آمده و با دعوت از متخصصان علوم خاک، مدیران و کارشناسان حوزه خاک و بهره‌برداران از خاک و نیز تشکل‌های صنفی، برای حفظ این منبع مهم حیات در استان برنامه‌ریزی می‌کنند.
عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان با بیان این‌که روز جهانی خاک در سال 2018 با شعار جهانی "مراقبت از خاک و جلوگیری از آلودگی خاک"، در سال 2019 با شعار جهانی "حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش خاک" توسط سازمان خواربار کشاورزی ملل متحد نامگذاری شد، گفت امسال روز جهانی خاک با شعار "زنده نگه‌داشتن خاک برای حفظ تنوع زیستی " توسط این نهاد بین‌المللی نامگذاری شده است و هدف از آن توجه به خاک به عنوان یک سامانه زنده است که در آن جانداران ریز و درشت همراه با گیاهان زندگی می‌کنند و امکان حیات سایر جانداران را فراهم می‌آورد. در سال جاری مدیریت برگزاری روز جهانی خاک از سوی وزارت جهاد کشاورزی به اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استانها واگذار شده است تا با نظارت انجمن علوم خاک و با کمک نهادهای مرتبط از جمله دانشگاه‌ها، سازمان جهاد کشاورزی و اداره کل حفاظت محیط زیست نسبت به تشریح اقدامات خود در یک سال گذشته در زمینه حفظ خاک در سطح استان و نیز بیان مشکلات پیش‌روی خاک و راهکارهای حل آنها اقدام نمایند. قطعاً مشارکت صدا و سیما و رسانه‌ها در بازتاب اخبار مرتبط با حفاظت خاک و دعوت از متخصصن علوم خاک می‌تواند سبب گسترش جایگاه خاک و توجه عموم جامعه به مراقبت از این موهبت الهی خواهد بود.
انتهای پیام/
