شاعرانی بدون «پیپ» و «پاپیون»؛ انقلاب اسلامی چه تأثیری بر شعر فارسی گذاشت؟

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، نشست «فجرآفرینان شعر انقلاب اسلامی» شب گذشته، 15 بهمن‌ماه، با حضور جمعی از شاعران، اهالی فرهنگ و ادب از کشورهای مختلف به صورت مجازی برگزار شد. در این مراسم، ضمن یادکرد شاعرانی که هم‌پای مردم در به ثمر رساندن پیروزی انقلاب اسلامی نقش داشتند، از جریان‌های مختلف شعری در این دوره نیز صحبت شد. 

هدفمندی شعر پس از انقلاب اسلامی

مهدی باقرخان، از هندوستان، در این مراسم ضمن اشاره به این نکته که شعر، پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران مسیر جدی‌تری را پشت سر گذاشته است، گفت: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی شعر فارسی در ایران، متحول و هدفمندتر شد؛ شعر این زمان بسیار حماسی، عرفانی و پر از نوآوری‌هاست.

وی با بیان اینکه در شعر انقلاب، غزل، کاربردی‌ترین و رایج‌ترین صنف شعری از میان قالب‌ها و اصناف سروده‌های سنّتی است، ادامه داد: ظرفیت غزل برای ابراز مطالب عرفانی و معنوی که همواره مورد توجّه شاعران بوده، توسط شاعران انقلاب و شاعران دفاع مقدس از نظر ارزش‌ها، به اوج خود رسیده است.

به گفته این شاعر هندوستانی؛ بزرگانی چون حمید سبزواری، مهرداد اوستا، استاد شهریار، مشفق کاشانی، محمود شاهرخی، علی معلم، طاهره صفارزاده، علی موسوی گرمارودی، سید حسن حسینی، قیصر امین‌پور، حسین اسرافیلی، سلمان هراتی، سهیل محمودی، زهره نارنجی، ایرج قنبری، فاطمه راکعی، علیرضا قزوه، ساعد باقری و عبدالجبار کاکایی را می‌توان از غزل‌سرایان انقلاب یاد کرد.

انفجار نور در شعر فارسی

سیدحسن بنی‌طبا، پژوهشگر از کانادا، نیز در ادامه این مراسم با تأکید بر اینکه انقلاب اسلامی موجب شکوفایی شعر فارسی شد، تصریح کرد: تعبیر «انفجار نور» برای انقلاب اسلامی ایران تعبیر بجا و شایسته‌ای است. انفجار نور یعنی انفجار«اندیشه» ،انفجار «آگاهی» ... و بدیهی است که «فجر‌آفرینان شعر انقلاب» سهم بسزایی در این زمینه داشته و خواهند داشت؛ به شرط آنکه با نگاه تمدنی به افق زیبایی که در مقابلشان ترسیم شده است، چشم دوخته و با هنر تأثیرگذار خود موج‌های تازه‌ای را برای رسیدن به آن ایجاد کنند.

صادق رحمانی، از دیگر پژوهشگران حاضر در این مراسم بود که با انتشار یادداشتی، از سیدحسن حسینی به عنوان یکی از پایه‌های شعر انقلاب یاد کرد. او در بخشی از این یادداشت نوشت:  بی‌گمان شعرهای کوتاه سیّدحسن حسینی از محیط اجتماعی پس از انقلاب تأثیرپذیرفته و این شاعر اندیشه‌ها و تجربه‌های اجتماعی خود را در شعر بازتاب داده است. شعر کوتاه به‌عنوان یک جریان ادبی مستقل در شعر بعد از انقلاب رشد کرده است و شاعران صاحب سبک دارد.

وی ادامه داد: اهمیّت شعر کوتاه سیّدحسن حسینی از آنجاست که این‌ گونۀ شعری نه تنها در میان موج‌های شعری پس از انقلاب اسلامی رشد زایدالوصفی پیدا کرده است، بلکه این ظرفیّت در میان شعرهایی با  رویکرد اجتماعی و فرهنگی نیز جریان بی‌سابقه‌ای یافته و روزبه‌روز به تعداد علاقه‌مندان این عرصه افزوده می‌شود. حسینی توانست با انتقال تجربه‌های شاعرانۀ خود، در زمینۀ شعر کوتاه به نسل همروزگار و پس از خود، با عرضۀ فرم‌های شعر کوتاه در دهۀ ‌آغازین انقلاب مضمون‌های اجتماعی را با شعر سازگار کند و به نوعی این شعرها را به دلیل کوتاهی و شتابی که در خود دارد، در ذهن و زبان مردم به راحتی ته‌نشین سازد.

شاعری که میان جان و زبانش فاصله‌ای نبود

بخش دیگری از یادداشت رحمانی به فعالیت‌های ادبی زنده‌یاد حسینی در سال‌های دفاع مقدس اختصاص داشت. او در این بخش نوشت: سال‌های اولیۀ انقلاب گذشته و ایران درگیر جنگی نابرابر در فضای بین‌المللی است، شاعر نیز باید به رسالت خود عمل کند. انتشار مجموعه شعر «هم‌صدا با حلق اسماعیل» در سال 1363 و گزیده شعر جنگ و دفاع مقدس (انتخاب، توضیح و نقد شعر، در سال 1387 نمایانندۀ در‌هم‌تنیدگی باورمندی و ذوق اوست. نمونۀ آن سروده‌های انقلابی سیدحسن حسینی است که ضمن نکوهش دشمن، ایستادگی و پایداری در مقابل دشمن متعرض را لازم می‌شمرد، شعر ایثار اوست:

«دلا دیدی آن عاشقان را؟
جهانی رهایی در آوازشان بود
و در بند حتی
قفس شرمگین از شکوفایی شوق پروازشان بود:
پیامّاورانی که در قتلگاه ترنم
                  سرودن –علی‌رغم زنجیر-
                                  اعجازشان بود!
به سرسبزی نخل ایثار
به این آیه‌های تناور
دلا گر نه‌ای سنگ
                      ایمان بیاور!» (حسینی، 1363 :32).

این پژوهشگر به تفاوت شعر زنده‌یاد حسینی با دیگر شاعران هم‌دوره خود اشاره و اضافه کرد: بیشتر سروده‌های حسینی در نسبت با دورۀ انقلاب است؛ برای شهیدان و رزمندگان نوشت؛ امّا فرق او با دیگر شاعران هم‌عصر او در این بود که میان جان و زبانش فاصله‌ای نبود. حسینی حتی در محاوره‌های روزانه رگه‌های طنز، نگاه‌ها و حرف‌های نوش‌دار و نیش‌دار به‌کار می‌برد. کاربرد کلمات و حتی اصطلاحات با معانی خاص که از ارتباط جامعه، ایدئولوژی و زبان حاصل شده است، در هر سبک ادبی خاص (اعم از شعر یا نثر و یا هر متن دیگری) و گفتمانی می‌تواند متفاوت باشد. شعر «محال» بازتاب‌دهندۀ عقیدۀ او دربارۀ انقلاب است که به نگاهی طنزآمیز بیان شده است:

«با مدعی محال است اسرار عشق گفتن!
چونان که با تقلاّ
-در کیسۀ زباله- خورشید را نهفتن» (حسینی 1391: 73).

شاعری بدون «پیپ» و «پاپیون»

رضا اسماعیلی، شاعر و پژوهشگر، نیز در این مراسم با ارائه یادداشتی ضمن اشاره به جریان‌ شعر در انقلاب اسلامی، یادی کرد از زنده‌یاد سلمان هراتی، به عنوان یکی از شاعران تأثیرگذار در انقلاب اسلامی. در یادداشت او که با عنوان «شاعری بدون «پیپ» و «پاپیون» منتشر شده، آمده است: «سلمان هراتی» - بی‌هیچ اغراقی - از تأثیرگذارترین و پرمخاطب‌ترین شاعران نسل انقلاب است. شاعری متعهد به انسان و کرامت‌های انسانی که در سه حوزه شعر انقلاب، دفاع مقدس و آیینی اشعاری درخشان و درخور تأمل دارد. سلمان به همراه سید حسن حسینی و قیصر امین‌پور، سه ستون استوار شعر انقلاب اسلامی بودند. سه پرستوی عاشقی که به فراخوان حضرت دوست، ناگهان دامن از خاک کشیدند و خوش‌نشین بیکرانگی افلاک شدند.  

در بخش دیگری از این یادداشت آمده است: سلمان، گیله‌مردی سپیدگو و سپیدرو بود که شجره طیبه شعر انقلاب اسلامی در طراوت باران آثار ارجمندش بالنده شد و به برگ و بار نشست. شاعری که خون شیعی در رگ‌هایش جریان داشت و قلبش به مهر اهل بیت(علیهم السلام) در سینه می‌تپید.‌ شاعری که «درد» دین را با «درک» دین آمیخته بود و به روز حساب می‌اندیشید:

زندگی ساعت تفریحی نیست
که فقط با بازی
یا با خوردن آجیل و خوراک
بگذرانیم آن را
هیچ می دانی آیا
ساعت بعد چه درسی داریم؟
زنگ اول دینی
آخرین زنگ حساب!

اسماعیلی در بخش دیگری از این یادداشت در توصیف زنده‌یاد سلمان هراتی نوشت: شاعری انسان‌دوست و آرمان‌خواه که مؤمنانه به وطنش که در قاب چشم او «تواناترین مظلوم» بود، عشق می‌ورزید و پاره‌های دلش را عاشقانه نذر شهیدان می‌کرد. شاعری که بدون «پیپ» و «پاپیون» بکرترین و روشنفکرترین شاعر مسلمان زمانه خود بود، بدون آنکه سودای «نوبل» در سر داشته باشد؛ چرا که او پیش‌تر، صله و پاداش خود را از «سینه سرخان» عاشقی دریافت کرده بود که پرچم آزادگی را بر بام آسمان سبز میهنش به اهتزاز درآورده بودند. «شبان عاشقی» که با کوه و دریا و جنگل زیسته بود و خوب می‌دانست که «گل پایان قشنگی دارد». شاعری که روحی مطهر داشت و گفتنی‌هایی معطر. شاعری که سنتش «نوگویی» و «نوجویی» بود و همچون «سهراب» بر این باور که:

چشم ها را باید شست
جور دیگر باید دید...

این پژوهشگر، زنده‌یاد سلمان هراتی را از شاعران شاخص و جریان‌ساز نسل اول انقلاب دانست که به همراه نام آوران شعر انقلاب اسلامی سید حسن حسینی و قیصر امین‌پور برای ایفای رسالت انسانی و اجتماعی‌اش، پا به وادی ادبیات گذاشت. او ادامه داد: سلمان در طول عمر کوتاهش - 27 سال - با خلق آثاری ارزشمند، شجره طیبه شعر انقلاب اسلامی را بارور کرد. 

به گفته اسماعیلی؛ دو مجموعه شعر «از آسمان سبز» که در زمان حیات وی و «دری به خانه خورشید» که بعد از آسمانی شدنش به ترتیب در سال‌های 1364 و 1367 چاپ شد، در شمار آثاری است که از او به یادگار مانده است. همچنین از سلمان مجموعه شعری با عنوان «از این ستاره تا آن ستاره» در سال 1367 چاپ شد که ویژه کودکان و نوجوانان است. اما بسیاری از ادب‌دوستان او را با مجموعه شعر «از آسمان سبز» می‌شناسند که چاپ این دفتر در زمان خود حادثه‌ای خجسته در شعر بود. بدون اغراق باید گفت که صلابت و حلاوت بسیاری از شعرهای این دفتر که در سال‌های آغازین انقلاب و در طول دوران پرافتخار دفاع مقدس سروده شده‌اند، در ذائقه بسیاری از خوانندگان مشتاق و جدی ادبیات معاصر هنوز هم باقی مانده است.

در بخش دیگری از یادداشت اسماعیلی آمده است: هراتی با مجموعه شعر«از آسمان سبز» پا در وادی ادبیات گذاشت و نام روشن خود را در دفتر شعر انقلاب اسلامی به ثبت رساند. وی از شاعرانی بود که ضمن اعتقاد به ضرورت خطر کردن برای آفرینش ادبی و با التزام به نوآوری، به این نکته نیز توجه داشت که باید در مسیر اعتدال گام بردارد و با حفظ اصول و قواعد به این مهم بپردازد تا در چاه و چاله بازی‌های لفظی، صوری و تکنیکی سقوط نکند؛ زیرا او  بر این اعتقاد بود که شعر باید پلی برای ایجاد ارتباط صمیمی با مخاطب باشد و این مهم هیچ ‌گاه با دمیدن در تنور الفاظ مطنطن حاصل نمی‌شود، بلکه با دمیدن روح عشق و صداقت و تعهد در کالبد همین واژه‌های معمولی به دست می‌آید. 

یاور عباس، از شاعران فارسی‌سرا از کشمیر، نیز در ادامه این مراسم، ضمن بزرگداشت یاد استاد شهریار، او را از چهره‌های تأثیرگذار شعر فارسی پس از انقلاب اسلامی دانست و گفت: شهریار در شعر انقلاب سهم بزرگی دارد، او سروده‌های فوق‌العاده‌ای درباره انقلاب اسلامی و شخصیت امام خمینی(ره) دارد. 

او ضمن نقل قول کارشناسان درباره ارزش شعر شهریار، او را افتخار ایران و عالم شرق خواند و یادآور شد: بازتاب ارادت شهریار به امام خمینی(ره) و شعر  پرشور او را می‌توان در این غزل دید که به مناسبت بازگشت امام(ره) به‌ وطن‌ سروده شده است:

دلی دارم چو برگ گل کـه از آهی به درد آید
و لیکن درد عشقش‌ هم‌ همه با آه سرد آید

فضای آفرینش‌ با‌ تو‌ دریایی‌ است‌ بی‌پایان
تو دریا دل‌ نهنگی‌ باش گو دریانورد آید 

چه نیکو سنتی تجلیل جمهوری اسلامی
که چون نوروز هر سـالش نـوآیین سالگرد آید

خدا‌ پس‌ داده‌ در روزی چنین با ما امام ما
که‌ شمع‌ جمع‌ ما‌ و رهبر‌ هر فرد فرد آید

محبوب حسین قاسمی، دانشجوی مقطع دکتری از کشمیر، نیز از دیگر حاضران در این مراسم بود. او درباره شعر در دوره انقلاب اسلامی گفت: ایران  عهدهای قدیم شعر و ادب مراحل گوناگون را طی کرد و با سرفرازی به دوره شعر انقلاب می‌رسد. شعر انقلاب اسلامی با محتوای و درونمایه‌ای خویش شناخته می‌شود. شعر انقلاب اسلامی شعری است که در آن نگرش‌ها، ارزش‌ها و هنجارهای اسلامی هم‌خوان با انقلاب اسلامی، مستقیم و غیرمستقیم حضور داشته و در عصر انقلاب اسلامی سروده باشد.

او با طرح این پرسش که «شاعر انقلاب کیست؟» ادامه داد: شعرهای ملی، حماسی و حب‌الوطنی از اولین روزهای آغاز انقلاب با مردم ایران همراه بوده است و شاعران بر جسته آن زمان از جمله حمید سبزواری، مهرداد اوستا، استاد شهر یار، مشفق کاشانی، محمود شاهرخی، علی معلم، طاهره صفارزاده، علی موسوی گرمارودی، سید حسن حسینی، قیصر امین‌پور، علیرضا قزوه و ... سروده‌های بسیاری با این مضمون سروده‌اند. علاوه بر این نگاه متعهدانه هنر مندان در دهه های اول انقلاب به موضوع هنر، منجر به تولید شاهکارهای هنری زیادی شد. یکی از چهره‌هایی که از پیش از این هم راه را درک کرده و همراهی را آغاز کرده بود، «مرحوم حمید سبزواری» بود.

زنده‌یاد مشفق کاشانی، زنده‌یاد مهرداد اوستا، زنده‌یاد حمید سبزواری، زنده‌یاد سپیده کاشانی، زنده‌یاد طاهره صفارزاده و ... از جمله شاعرانی بودند که در این مراسم از آنها به عنوان شاعران تأثیرگذار در جریان شعر انقلاب اسلامی یاد شد. همچنین در بخش دیگری از این مراسم از شاعرانی چون علیرضا قزوه، یوسفعلی میرشکاک و ... نیز از جمله شاعران تأثیرگذار نسل‌های بعدی انقلاب یاد شد. بخش دیگری از این مراسم نیز به شعرخوانی شاعران اختصاص داشت. در این بخش، تعدادی از شاعران سروده‌های خود درباره شخصیت امام(ره) و انقلاب اسلامی را عرضه کردند.

انتهای پیام/