"فرونشست زمین" مرموزترین و پیچیده‌ترین مخاطره طبیعی کشورمان است!/ مناطق مسکونی در خطر تخریب جدی
در استان‌های اصفهان, تهران و کرمان سالانه اندازه یک سد کرج آب‌های زیرزمینی را از دست می‌دهیم که این مورد بیانگر شدت تخریب منابع آب زیرزمینی در کشور است؛ فرونشست پیچیده‌ترین و مرموزترین مخاطره طبیعی در کشور است!
به گزارش خبرنگار محیط زیست خبرگزاری تسنیم؛ وضعیت "فرونشست زمین" در بسیاری از مناطق و دشت‌های کشورمان به مرحله بحرانی رسیده به صورتی که پدیده فرونشست به‌جز استان گیلان, تمام مناطق کشورمان را درگیر کرده است. عمق این پدیده از دشت‌های کشور گذشته و در استان‌های تهران, اصفهان, فارس و خوزستان به مناطق مسکونی نیز خسارات جدی وارد کرده است!
در حال حاضر گستره فرونشست دست‌کم دو سوم از دشت‌های کشور که محتوی آب شیرین هستند را تحت تاثیر قرار داده است و یک‌سوم دیگر این دشت‌ها هم با کاهش تراز آب مواجه هستند که با ادامه یافتن این روال, این دشت‌ها نیز در آینده درگیر فرونشست خواهند شد.
عوامل طبیعی و انسان‌ساز از جمله استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، تغییر اقلیم, گرمایش جهانی, استخراج غیراصولی از معادن, حفر چاه‌های غیرمجاز, حفر تونل‌های مترو و قطار شهری, حرکت آرام زمین و خروج گدازه, عواملی هستند که به بحرانی‌تر شدن شرایط فرونشست در کشور دامن می‌زنند؛ در این میان استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی بیشترین نقش را در افزایش نرخ فرونشست داشته و در واقع مهار فرونشست در گرو بازیابی آبخوان‌های زیرزمینی است.
با وجود اینکه ایجاد فرونشست در کشور به بیش از 50 سال قبل بازمی‌گردد اما شاهدیم که این تهدید بالقوه, نه تنها مورد توجه مسئولان قرار نگرفته است بلکه در میان مردم نیز اطلاعات درستی در رابطه با مخاطرات این پدیده وجود ندارد.
با توجه به اینکه زمان بسیار محدودی برای مهار فرونشست در کشورمان باقی مانده, لازم است تا هرچه سریع‌تر دستگاه‌های مسئول در این زمینه اقدام کنند و مردم نیز با مطالبه‌گری خود به سرعت بخشیدن به روند مهار فرونشست کمک کنند.
برای بررسی ابعاد مختلف پدیده فرونشست و روش‌های مهار این بحران بزرگ که دامن‌گیر مردم استان تهران و اکثر استان‌های کشورمان را گرفته است, در قالب نشستی، میزبان دکتر علیرضا شهیدی معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت و رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور و دکتر رضا شهبازی، مدیرکل مخاطرات زمین‌شناختی، مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور بودیم.
پیش از این بخش نخست این گفت‌وگو با عنوان "فرونشست ایران را می‌بلعد!/ از 609 دشت کشور 400 دشت در وضعیت بحرانی!" منتشر شده بود؛ در ادامه مشروح بخش پایانی این گفت‌و‌گوها تقدیم مخاطبان ارجمند تسنیم شده است:
تسنیم: مطرح شدن فرونشست در نشست‌های مشترک بین دستگاه‌های مسئول تنها مروبط به "کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی" است یا قبل از آن نیز این پدیده در قالب کارگروه‌های ملی دیده شده بود؟
دکتر شهبازی: قبل از اینکه کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی شکل بگیرد, مصوبه پانزدهمین جلسه شورای عالی آب در سال 1393 نیز به احیا و تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی اشاره کرده بود و در این طرح احیا, موضوع فرونشست نیز مطرح شده بود. در این طرح اکثر وظایف متوجه وزارت نیرو بود و وزارت جهاد کشاورزی نیز وظایفی را عهده‌دار شده بود.
سازمان زمین‌شناسی نیز وظیفه داشت تا پهنه‌بندی فرونشست را در 609 دشت کشور انجام دهد که این کار را انجام دادیم. در همان زمان رسماً به معاون اول وقت هشدار دادیم که موضوع فرونشست بحرانی است و ما 20 سال است که در مورد آن هشدار داده‌ایم اما باز هم هشدارها نادیده گرفته شد.
در نتیجه تحقیقاتی که بر روی 609 دشت مطالعاتی کشور انجام شده است, 409 دشت درگیر فرونشست هستند و 200 دشت باقی مانده نیز به زودی با فرونشست مواجه خواهند شد! از این 409 دشت 133 دشت وضعیت خطرناک‌تری دارند که از این تعداد نیز 30 دشت شرایط به شدت بحرانی دارند. دشت برخوار در اصفهان، نخستین دشت از نظر بحران فرونشست در کشور است و دشت تهران کرج هم از جمله دشت‌های بحرانی در کشور است.
فرونشست در استان اصفهان به نقطه بحران رسیده است و سد زاینده رود که تنها 10 درصد مخزن آن آب دارد و خشک شدن کوهرنگ که بزرگترین چشمه کارستی کشور است, نشان دهنده این بحران آب است. اصفهان نخستین کلانشهری بود که در آن فرونشست به مناطق شهری نفوذ پیدا کرد و 18.5 سانتیمتر در سال نرخ بیشینه فرونشست آن در مناطق شهری است. نرخ متوسط فرونشست آن نیز بین 5 تا 6 سانتیمتر در سال است.
در استان‌های اصفهان, تهران و کرمان سالانه اندازه یک سد کرج آب‌های زیرزمینی را از دست می‌دهیم که این مورد بیانگر شدت تخریب منابع آب زیرزمینی در کشور است. فرونشست پیچیده‌ترین و مرموزترین مخاطره طبیعی در کشور است.
تسنیم: از نظر شما دولت سیزدهم برای مهار فرونشست باید کار را از کجا شروع کند و در کوتاه‌مدت و بلندمدت چه اقداماتی می‌تواند در بازیابی آبخوان‌ها و کاهش نرخ فرونشست مؤثر باشد؟
دکتر شهبازی: فرونشست بر اثر سوء مدیریت منابع آب زیرزمینی به وجود آمده و به منشئی برای ایجاد سایر مخاطرات تبدیل شده است. فرونشست از زمانی که به یک مخاطره تبدیل شد در کشور دیده شد و زمانی که هنوز به مناطق مسکونی آسیب نزده بود و تنها به اکوسیستم‌های طبیعی آسیب وارد می‌کرد, هیچکس متوجه آن نبود.
راهکار فرونشست چیزی جز کاهش بهره‌برداری از منابع آبی تا حد امکان و تغذیه سفره‌های آب زیر زمینی نیست و هر راهکاری که ارائه می‌شود باید حول همین محور باشد. فرونشست در طی سال‌ها ایجاد شده است و روش‌های احیا آن نیز نیاز به صرف زمان دارد. باید قدم به قدم در این مورد اقدام کنیم و نتیجه آن را بعد از چند سال ببینیم. باید بپذیریم زور طبیعت از زور ما بیشتر است و ما باید یاد بگیرم خودمان را با این مخاطرات وفق دهیم و تمهیداتی را بی‌اندیشیم که این مخاطرات کمتر ما را غافل‌گیر کنند.
در مهار فرونشست باید توجه داشت که آمارهایی که از نرخ فرونشست بیان می‌شود در هر منطقه متفاوت است و خطر فرونشست نیز صرفاً یا نرخ فرونشست ارتباط مستقیم ندارد. تخریب و خطر فرونشست در مناطقی بیشتر است که ناهمگونی را داریم. به عنوان مثال در مرز بین 2 منطقه که نرخ فرونشست در یکی از آن‌ها 2 سانتیمتر و در منطقه مجاور 5 سانتیمتر است.
کاهش فشار بر منابع آبی اولین کاری است که باید انجام شود, درست است که این مورد چالش‌های اجتماعی را در پی دارد اما زمانی که نظام جمهوری اسلامی از این موضوع پشتیبانی کند, دیدگاه عمومی مردم عم با آن همراه خواهد شد. در آزادسازی سواحل هم همین اتفاق افتاد و باعث شد تا حریم عرصه‌های طبیعی کشور حفظ شود.
اگر دولت سیزدهم تنها 3 موردِ پلمب کردن چاه‌های غیرمجاز که تقریباًٌ نیمی از چاه‌های کشور را تشکیل می‌دهند, رسیدگی به چاه‌های مجازی که بیش از پروانه اهدایی‌شان برداشت می‌کنند و تجدیدنظر در پروانه چاه‌های مجازی است که پروانه‌شان در زمانی صادر شده که در کشور چالش آب را نداشته‌ایم را انجام دهد, می توان شاهد کاهش چشم‌گیر برداشت بی رویه آب و نرخ فرونشست بود.
در رابطه با برخورد با چاه‌های غیرمجاز باید در نظر داشته باشیم که میلیون‌ها نفر از جمعیت کشور به این چاه‌ها وابسته هستند که اگر بخواهد با آن‌ها برخورد شود, امنیت شغلی, غذایی و معیشت این افراد به خطر می‌افتد که این موضوع یکی از چالش‌های جدی در کنترل برداشت آب‌های زیر زمینی است. زمانی که از چاه‌های یرداشت آب سخن می‌گوییم منظور این نیست که با همه آن‌ها برخورد شود بلکه باید درصدی که به طور غیرقانونی و یا بیش از حد مجاز از آبخوان‌ها برداشت دارند مورد بازخواست قرار بگیرند.
در حال حاضر توجه به اصول آبخیرداری و آبخوان‌داری در کشور به شدت اهمیت دارد و باید خیلی بیشتر از این به آن‌ها توجه شود. اگر تغذیه سفره‌های آب انجام شود, فشار بر منابع آب زیرزمینی کمتر شده و احیا این آبخوان‌ها به کاهش شدت فرونشست منجر خواهد شد. در بسیاری از موارد آبخیزداری و آبخوان‌داری به اندازه ساخت سد و حتی بیشتر از ان در کنترل منابع آب موثر است و در واقع اگر سدسازی همراه با آبخیزداری نباشد پروژه موفقی نخواهد بود. در سیلاب سال 1398 تنها منطقه‌ای که آسیب کمی دید منطقه رومشگان لرستان بود که در دهه 60 چندین پروژه آبخیزداری در آن انجام شده بود و تأثیر این طرح‌ها بعد از 30 سال نمایان شد.
من با سدسازی مخالف نیستم اما در مواردی می‌توانستیم مدیریت آب به روش آبخیزداری را جایگزین ساخت سد کنیم اما به دلیل اینکه نگاه مدیران سطوح بالا در کشور ما نگاه سازه‌ای است و درک سازه‌ای دارند توجه به آبخیزداری مغفول مانده است.
باید در سطوح بالا نگاه اکوسیتمی داشته باشیم چرا که نگاه اکوسیستمی علاوه بر اینکه نگاه سازه‌ای را در بر می‌گیرد, به تمام اجزا طبیعت نیز توجه می‌کند و همه حوضه مشرف به یک سد را در نظر می‌گیرد. ما در کشور اطلاعات و دانش را داریم اما خلأ تحلیل جامع‌نگر داریم و چون تحلیلگر درست نداریم برنامه‌نویس و در نتیجه برنامه‌ریزی درستی هم نداریم که همین فقدان برنامه درست, وضعیت فعلی منابع آب کشور را رقم زده است.
جانمایی غلط جمعیت, برداشت بی‌رویه و خشک‌سالی دست به دست هم داده‌اند و شرایط فعلی را در بحران آب کشور رقم زده‌اند؛ فرونشست زمین سال‌ها در اعماق پنهان بوده است و الان با ورود به مناطق مسکونی و دو, سوم از دشت‌های کشور خود را نشان داده است. در بلندمدت باید ایجاد شهرها و جانمایی جمعیت در پهنه ساحلی توسعه پیدا کند و از تجمیع جمعیت در مرکز کشور و فلات مرکزی جلوگیری کنیم.
انتهای پیام/