نهاد عزاداری رویدادی بی‌نظیر در جهان است / ۱۲ کارکرد اجتماعی هیئت‌های مذهبی
نهاد عزاداری به ویژه عزاداری جمعی و آیینی شیعیان در ایام محرم که شاید در برخی ابعاد رویدادی بی‌نظیر در جهان باشد، همواره کارکردها و پیامدهای خاصی در مقیاس فردی، گروهی و جمعی به همراه داشته است.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، هیئت‌های مذهبی از کهن‌ترین محافل مذهبی است که تقریباً اندکی پس از ماجرای عاشورا و شهادت اباعبدالله علیه‌السلام و یارانشان شکل گرفت. اصل تشکیل هیئت‌های مذهبی، اقامه عزا برای اهل بیت وحی علیهم‌السلام به ویژه سید و سالار شهیدان، امام حسین علیه‌السلام است، اما در کنار آن، کارکردهای متعدد دیگری از جمله کارکردهای سیاسی و اجتماعی به خود گرفت تا جایی که ائمه معصومین علیهم‌السلام به شاعران صله می‌دادند تا محافل مذهبی عترت رنگ نبازد. دعبل خزاعی از شاعران و مادحینی بود که به واسطه اشعاری که می‌سرود، تحت تعقیب حکومت وقت بود تا جایی که پس از درک چهار امام معصوم یعنی از زمان امام کاظم تا امام هادی علیهم‌السلام توسط عمال عباسی به شهادت رسید.
در عصر حاضر، هیئت‌های اصیلِ مذهبی کارکردهای متعددی برای خود تعریف کرده‌اند؛ این هیئت‌ها گاهی در کِسوت گروه‌های جهادی به داد سیل‌زدگان، زلزله‌زدگان و محرومان می‌رسند و گاهی در کسوت همیاران اجتماعی در ماجرایی مثل کرونا، به یاری پرستاران شتافتند و نهضت مواسات را رقم زدند.
خبرگزاری تسنیم درباره عوامل مؤثر در تقویت و افت کارکردهای هیئت‌های مذهبی با سیدحسین شرف الدین، عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) به گفت‌وگو نشست. مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
* برخی براین باورند که هیئت‌های مذهبی، کارکردهای پیشین خود را تا حد زیاد از دست داده‌اند و این امر به تضعیف جایگاه آنها در وضعیت موجود منجر شده است. شما اساساً با این برداشت موافقید؟
ابتدا باید دید که کارکردهای پیشینی که هیئت‌ها چه بوده، سپس با انجام یک رشته مطالعات میدانی روشن شود که کارکردهای مورد انتظار به چه میزان در ابعاد کمی و کیفی دستخوش تغییر شده‌اند.
در گام بعد، شناسایی علل و عوامل موثر در وقوع این تغییر و افت جایگاه است و گام چهارم، ارزیابی و اعتبارسنجی کارکردهایی است که در وضعیت موجود به هیئات نسبت داده می‌شود؛ کارکردهایی که از رهگذر فعالیت هیئات و مشارکت توده‌ها، به صورت آشکار و پنهان به ظهور رسیده و می‌رسد.
تردیدی نیست که عزاداری به صورت جمعی و مناسبتی در شکل آیینی و مرسوم آن، نمایشی فرهنگی اجتماعی از حضور دین در زیست جهان جمعی و نظام باورها، ارزش‌ها و احساسات مشترک است. به بیان دیگر، دغدغه‌مندی جمع به مشارکت فعال در یک برنامه آیینی، نشانه روشنی از اشتراک آن جمع در یک نظام معنایی و یک الگوی تعین‌یافته از عینیت‌یابی و جلوه‌نمایی اجتماعی است. جنبه‌ی عمومی و مردم‌نهادیِ هیئت، به صورت طبیعی، زمینه مشارکت جمعی مؤمنان را فراهم کرده است.
نهاد عزاداری رویدادی بی‌نظیر در جهان است
همچنین عزاداری آیینی، به مرور زمان شکل و ساختار نهادی یافته و به یک نهاد وابسته و گاه نیمه‌مستقل تبدیل می‌شود و از آنجا که فلسفه وجودی هرنهاد، ایفای نقش درپاسخ‌دهی به مجموعه‌ای از نیازهای فردی و اجتماعی است، نهاد سوگواری قطعاً به نیازهای عاطفی ما که برخاسته از حقیقتی دینی است، پاسخ می‌دهد و به اصطلاح جامعه‌شناختی، کارکردهایی را به صورت آشکار و پنهان یا خواسته و ناخواسته به انجام می‌رساند. از این رو، نهاد عزاداری به ویژه عزاداری جمعی و آیینی شیعیان در ایام محرم که شاید در برخی ابعاد رویدادی بی‌نظیر در جهان باشد، همواره کارکردها و پیامدهای خاصی از نوع معرفتی، اعتقادی، احساسی، هویتی، تاریخی، اجتماعی، سیاسی، ارتباطی، را در مقیاس فردی، گروهی و جمعی به همراه داشته است. از دید کارکردگرایی، نفس اهتمام مردم به این مشارکت، دلیل گویایی برکارکردی بودن هیئت و داشتن تأثیرات مثبت در زندگی آنهاست. از این رو، همان گونه که کارکردهای مثبت هیئت در زندگی عموم مؤمنان بازتاب دارد، قاعدتاً آسیب‌ها و جنبه‌های کژکارکردی آن بازتاب جمعی داشته و ناخرسندی آنها راموجب می‌شود.
آنچه در چند سال اخیر، زمینه طرح این سؤال را فراهم کرده، وقوع برخی تغییرات در شکل و ساختار هیئت و نظام جمعی آن و به بیان دیگر، ظهور گونه‌های جدیدی از هیئت با مختصات ویژه است که قاعدتاً به تبع تغییرات ماهوی، تغییرات کارکردی متناسبی را نیز به همراه داشته است.
12 کارکرد اجتماعی هیئت‌های مذهبی
* در کل، چه کارکردهایی را از فعالیت و عملکرد هیئات مذهبی انتظار می‌رود؟
کارکردهای مورد انتظار هیئات به ویژه در شکل و ساختار سنتی آن، در چند عنوان کلی، قابل دسته‌بندی است. البته موفقیت هیأت در ایفای این کارکردها همواره در طول تاریخ و به دنبال محدودیت‌های ذاتی و پیرامونی همواره قبض و بسط داشته است. اهم این کارکردها عبارتند از:
کمک به بازتولید و تقویت فرهنگ دینی، انتقال و تعمیق باورها، ارزش‌ها و هنجارهای دینی و تقویت دینداری، معرفت‌افزایی و هدایت‌بخشی، زنده نگه داشتن یاد و خاطره واقعه خونین عاشورا، تقویت عشق و محبت به خاندان رسالت، آرامش‌بخشی و تسلی‌یابی، تقویت انگیزه مؤمنان برای زیست معنوی و اخلاقی، تقویت پیوندهای اجتماعی با محوریت اشتراکات اعتقادی و عملی، ترغیب به مشارکت در اقدامات خیرخواهانه و ایثارگرایانه، تقویت روحیه برای کنارآمدن با مشکلات زندگی، تقویت ارتباط میان روحانیت و مردم، بعضاً اتخاذ موضع سیاسی در قبال تصمیمات و عملکردهای حاکمیت سیاسی. بنابراین نفس هیئات مذهبی، در عزاداری و شادی منحصر نمی‌شود بلکه کارکردهای مثبت و متعدد آن است که این محافل دینی را پا برجا نگه داشته است.
عوامل موثر در تغییر کارکردهای سنتی هیئت‌ها
* وقوع تغییر در این کارکردها یا ناتوانی هیئت از ایفای آنها در سال‌های اخیر عمدتاً تحت تأثیر چه عواملی بوده است؟
عوامل متعددی در این خصوص قابل ذکرند که به برخی اشاره می‌کنم. شاید عامل عمده آن، بروز انشعاب و ظهور گونه‌های جدیدی از هیئت با ساختار و کارکردهای نسبتاً متفاوت است. طبق مطالعات، در وضعیت کنونی ما نه با یک نوع که با چهار نوع هیئت در عینیت جامعه خود مواجهیم: هیئت سنتی، هیئت انقلابی (دردوران جنگ و پس از جنگ)، هیئت جدید یا عامه‌پسند و شبه هیئت.
روشن است که اشکال چهارگانه فوق در فرم و ساختار، الگوی دینداری، نحوه عمل، اهداف و انتظارات، کارکردها و نتایج، ویژگی شرکت‌کنندگان یا مخاطبان هدف، گردانندگان و متولیان و گاه منبع مالی، مکان برگزاری، زمان برگزاری، نحوه تعامل با نهادهای رسمی، تفاوت‌های آشکاری با یکدیگر و به ویژه با هیئت در شکل سنتی آن به عنوان الگوی دارای هویت و پیشینه تاریخی دارند. عمده مواضع انتقادی اتخاذ شده در سال‌های اخیر به ویژه از سوی علمای دین، مؤمنان فرهیخته و گاه نهادهای رسمی، معطوف به موجودیت نوظهوری به نام «هیأت عامه‌پسند» به اعتبار اقدامات عملی آن در اقامه عزا است.
عامل دیگر موثر در تغییر کارکردهای سنتی هیئات، وقوع تکثر و تنوع در فرهنگ دینی یا الگوهای دینداری با ساختار، اقتضائات و قابلیت‌های متفاوت است. بالطبع تفاوت‌های زیرساختی این گونه‌ها، در نوع نگاه به هیئت، کم و کیف برگزاری و اهداف و انتظارات از آن انعکاس می‌یابد. طبق مطالعات، گونه‌های دینداری در وضعیت موجود جامعه ایران را می‌توان در عناوین ذیل دسته بندی کرد:
دینداری عاطفی، عرفانی، مناسکی، شریعت‌مدار، اخلاقی فردی و اخلاقی جمعی یا ترکیبی از آنها و یا دینداری عقل‌گرا، شهودگرا، تکلیف‌گرا، اخلاق‌گرا، عاطفه‌گرا. گونه‌های دیگری نیز ذکر شده که در مقایسه از اهمیت کمتری برخوردارند. ادعای برخی پژوهشگران حوزه جامعه‌شناسی دین این است که همه این انواع با تعریف و مختصات ویژه، با نسبت‌های متفاوت در جامعه ایران مصداق دارند.
انتهای‌پیام/