تاجیک‌ها به دنبال وطن فرهنگی مشترک با ایران‌اند/ضرورت انتشار کتاب‌های ایرانی به دو خط فارسی و سیریلیک
حسن قریبی که سال‌ها در حوزه زبان فارسی در تاجیکستان فعال بوده است، می‌گوید: تاجیک‌ها تمام هم و غمشان در این است که مقوله فرهنگ از جنس فرهنگ زبانی و ادبی را با ایران گسترش دهند، به وطن فرهنگی مشترک اعتقاد دارند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، زبان فارسی حدود 123 میلیون گویشور که اکثراً در ایران، تاجیکستان، ازبکستان، عراق، روسیه، آذربایجان و افغانستان متمرکز هستند، دارد که تقریبا 1.64 درصد از مردم جهان را شامل می‌شود. این تعداد با در نظر گرفتن گویشوران زبان دوم به بیش از این تعداد می‌رسد. در برخی از این کشورها، این زبان نام‌های رسمی دیگری مانند دری در افغانستان و تاجیکی در تاجیکستان دارد.
همچنین، در دهه‌های اخیر فارسی‌زبانان بسیاری به کشورهای مختلف جهان مهاجرت کردند و زبان فارسی را بسط و توسعه دادند. در حال حاضر، فارسی در 29 کشور در جهان به کار می‌رود و از این نظر در رتبه ششم زبان‌های جهان قرار دارد.
تاجیکستان در میان کشورهایی که به زبان فارسی صحبت می‌کنند، رتبه سوم را دارد، با این حال در تاجیکستان فارسی یک تفاوت عمده با دیگر کشورها دارد، فارسی که در این کشور با عنوان «تاجیکی» از آن یاد می‌شود، حاوی دستور زبان، واژگان و تلفظی که مشابه فارسی سنتی است. در این کشور، فارسی زبان رسمی و ملی است اما به خط سیریلیک نوشته می‌شود.
ایران و تاجیکستان اگرچه هم‌زبان، اما در حوزه‌های فرهنگی چون دو شاخه جدا از یک درخت‌اند. این جدایی و فاصله تنها در برگزاری برنامه‌های مشترک خلاصه نمی‌شود، عجیب‌تر آن است که فعالان فرهنگی و مردم دو کشور چندان از فعالیت‌های فرهنگی یکدیگر خبر و اطلاعی ندارند. شاید اندک افرادی در ایران یا تاجیکستان باشند که بدانند ادبیات دو کشور چه مسیری را این سال‌ها طی می‌کند، چه نویسندگان و شاعرانی دارد و آینده آن چگونه رقم خواهد خورد.
با در نظر گرفتن این موضوع، انتخاب تاجیکستان به عنوان میهمان ویژه سی و چهارمین دوره نمایشگاه کتاب تهران، اتفاق مبارک و فرصت مغتنمی برای فعالان فرهنگی دو کشور است که از نزدیک با یکدیگر آشنا شوند. در سالهای گذشته با توجه به خلأهای یاد شده، تلاش‌هایی در جهت ایجاد شناخت و برقراری یک پل فرهنگی میان فعالان فرهنگی دو کشور صورت گرفته است؛ بارقه‌هایی از امید برای برقراری ارتباطات بیشتر که عمدتاً متکی بر تلاشهای فردی بوده است.
یکی از موانع برای ارتباطات بیشتر ایران و تاجیکستان در حوزه فرهنگ مکتوب، خط بوده است، عمده مردم تاجیکستان آشنایی چندانی با خط فارسی ندارند، اگرچه به فارسی تکلم می‌کنند، در سالهای اخیر تلاش‌هایی برای آشنایی به خط فارسی به ویژه در نسل جوان این کشور ایجاد شده است، اما این تلاش‌ها همه‌گیر نبوده است، از همین روست که بسیاری از کارشناسان این حوزه معتقد هستند که داد و ستد در حوزه کتاب و فرهنگ مکتوب بین دو کشور باید به دو خط سیریلیک و فارسی همزمان انجام شود.
حسن قریبی رئیس سابق پژوهشگاه فرهنگ فارسی ـ تاجیکی و رئیس سابق روابط عمومی و نماینده فرهنگستان در مجامع علمی و فرهنگی تاجیکستان بوده است. او سه مجموعه شعر با عناوین «به ناکجایی این جاده‌ها»، «ما شهیدان یک اتفاقیم» و «کوچه‌های کمین» و کتاب‌هایی چون «فرهنگ املایی خط فارسی به سیریلیک تاجیکی» ، «زنده‌باد زبان» با عنوان فرعی سه سال در میان تاجیکان، «دستور خط فارسی تاجیکی» و «واژه‌های فریبکار در فارسی ایران و تاجیکان» را در کارنامه کاری خود دارد.
به مناسبت همزمان شدن حضور تاجیکستان به عنوان میهمان ویژه در نمایشگاه کتاب تهران و روز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی و پاسداشت زبان فارسی با قریبی گفت‌وگویی درباره وضعیت زبان فارسی در تاجیکستان، سرانه مطالعه و نشر در این کشور و فرصت‌هایی که برای توسعه هویت فرهنگی مشترک و ترسیم وطن فرهنگی مشترک داشته‌ایم.
قریبی در این گفت‌وگو از علاقه بسیار تاجیک‌ها به ادبیات معاصر ایران، شناخته بودن بسیاری از شاعران، خوانندگان و سریال‌های ایرانی سخن گفت. به گفته حبیبی فارسی در این کشور در سالهای اخیر توسعه و پیشرفت بسیاری داشته و حالا وقت آن است که کتاب‌های بسیاری از ایران به زبان فارسی و به دو خط همزمان فارسی و سیریلیک منتشر شود.
این گفت‌وگو به شرح ذیل است:
* تسنیم: درباره وضعیت زبان فارسی در کشور تاجیکستان و تفاوت‌هایی که با فارسی امروز در ایران دارد، بفرمایید؟
تاجیکستان کشوری فارسی‌زبان و بخشی از منطقه تاجیک‌نشین ماوراءالنهر است. منطقه تاجیک‌نشین شامل بخارا و سمرقند ازبکستان، خجند و دوشنبه در تاجیکستان و بخش‌هایی از افغانستان کنونی است. یک زمانی بخارای شریف مرکز علم و گسترش زبان فارسی بود، اما در تقسیمات دوره شوروی بخارا و سمرقند که در حکم سر و قلب تاجیکان بود، از آن‌ها گرفته شد و بدن را به تاجیکان دادند و تاجیکستان نام نهادند. حیات زبان فارسی در این سرزمین حتی در دوره شوروی با اینکه زبان رسمی روسی بود، ادامه داشت و تاکنون نیز ادامه یافته است، طبیعتا آسیب‌هایی به آن وارد شد و از پیشرفت‌ها باز ماند. اما به همان میزان از آسیب‌هایی که در روزگار نو به زبان فارسی ما رسید، در امان ماندند، بسیاری از واژه‌هایی که در «فرهنگ سخن» با پسوند «منسوخ» آمده است، هم اکنون در آن‌جا کاربرد دارد و ماندگار است.
زبان فارسی بعد از دوره استقلال تاجیکستان پیشرفت‌های زیادی کرد، این پیشرفت‌ها به قدری است که اگر هر 6 ماه یکبار به این کشور سری بزنید، متوجه رشد محسوس زبان خواهید شد. این رشد مرهون تلاشهای استادان بزرگی مانند شکوری، دادخدا سیم‌الدین و لایق شیرعلی و خیلی‌هاست.
محرومیت نسل جدید تاجیکستان از منابع فارسی
* تسنیم: تنها مانع در ارتباط مکتوب بین ایران و تاجیکستان، خط سیریلیک است، آیا خط فارسی نیز در این سرزمین رشد داشته است؟
زبان یک مقوله جداگانه است که پیشرفت خود را می‌کند، ولی ما یک دیوار حائل بسیار جداکننده‌ای بنام خط داریم، خط تاجیکستان همان‌طور که گفتید، سیریلیک است که موجب شد که تاجیکان از منابع عظیم خط فارسی دور بمانند، به خصوص نسل جدید از این بسیار آسیب دید. روایت است که مرحوم صدرالدین عینی به جز امضای خود هیچ متنی را به سیریلیک ننوشت. من یک نسخه چهار عنصر بیدل به خط خالده عینی در دست دارم که همه به خط فارسی نوشته شده است. بنابراین نسل قبل از تاجیک‌های امروز از خط فارسی همچنان استفاده می‌کردند، اما نسل جدید از آن دور افتاده‌اند، به همین دلیل از منابع فارسی نیز بی‌بهره بودند، تا جایی که حتی همین چند سال اخیر نسخه‌ای از تاریخ بیهقی به سیریلیک ترجمه شد.
این را گفتم که متذکر شوم بسیاری از آثار و متون کلاسیک باید به خط سیریلیک برگردان و در تاجیکستان منتشر شود.
*تسنیم: آموزش خط فارسی در تاجیکستان چه اندازه پیشرفت داشته و ممکن است؟
فارسی خط رسمی نیاکان تاجیکستان است، خوب است در کنار خط سیریلیک خط فارسی را نیز آموزش دهند. خوشبختانه در دوره استقلال دولت چند واحد آموزش خط فارسی در مدارس قرار داده شد که تاکنون نیز باقی مانده است و نسل جدید به دلیل علاقه‌ای که داشتند به آن اقبال نشان دادند.
لزوم انتشار کتاب‌های ایرانی به دو خط فارسی و سیریلیک
*تسنیم: اگر چنین است، پس جمعیت قابل توجهی از نسل جدید تاجیکستان اکنون باید خط فارسی را نیز آموخته باشند، آیا چنین است؟
واحدهای آموزش خط فارسی از آنجایی که اختیاری بود، در دوره‌هایی دچار سستی شد، آن هم به این دلیل که منابع به خط فارسی وجود نداشت. اکنون که تاجیکستان مهمان ویژه نمایشگاه کتاب تهران است، فرصت خوبی برای صنعت نشر این کشور مهیا است که در همکاری با ناشران ایرانی منابع فارسی را به دو خط فارسی و سیریلیک (یک صفحه فارسی، یک صفحه سیریلیک) منتشر کنند، تا به آموزش خط فارسی در این کشور نیز کمک کنند.
هم در حوزه آموزش فارسی و هم در حوزه ادبیات نیاز است که کتاب‌هایی از ایران منتشر و در این کشور توزیع شود. در دوره‌ای که من در پژوهشگاه زبان و ادبیات فارسی در تاجیکستان بودم، 7 کتاب درسی را به سفارش آکادمی رشد تاجیکستان منتشر کردیم، به این صورت که یک صفحه به خط فارسی و یک صفحه به خط سیریلیک بود. می‌توان این اقدام را با همکاری آکادمی رشد تاجیکستان و دیگر مراکز علمی و فرهنگی این کشور و ناشران و موسسات ایرانی گسترش داد تا فارسی‌زبانان این کشور نیز از گنجینهٔ معارف و کتاب‌هایی که در ایران منتشر می‌شود، چه در دوره معاصر و چه قدیم بهره ببرند.
دنبال‌کنندگان حرفه‌ای ادبیات معاصر ایران در تاجیکستان
بسیاری از دانشمندان معاصر تاجیک نشر ایران را به خوبی می‌شناسند و دنبال می‌کنند، یکی از آن‌ها اخیراً از من چاپ پنجم کتاب «رستاخیز کلمات» شفیعی کدکنی را می‌خواست، وقتی دلیل تاکیدش بر چاپ پنجم را پرسیدم، گفت که در این چاپ مؤلف چند مطلب دیگر را نیز اضافه کرده است.
*تسنیم: آیا عامه مردم تاجیکستان نیز به مانند خواص، نشر و ادبیات معاصر ایران را می‌شناسند و دنبال می‌کنند؟
بله، عامه مردم تاجیکستان نیز به ادبیات ایران آشنایی دارند، 15 سال پیش در تاجیکستان به دشواری می‌شد در فهم زبان تفاهم ایجاد کرد، اما اکنون مسئله زبان پیشرفت زیادی کرده است، عامه مردم افغانستان امروز بیشتر به شعر معاصر ایران علاقه‌مند هستند و برخی به صورت حرفه‌ای جریان شعر معاصر ایران را دنبال می‌کنند.
سرشناش بودن قیصر و اخوان در تاجیکستان
علاقه به شعر معاصر ایران در تاجیکستان بسیار است، قیصر امین‌پور، اخوان ثالث و بسیاری دیگر از شاعران ایرانی در تاجیکستان نیز سرشناس هستند، یکی دیگر از جنبه‌های فرهنگی ایران که در تاجیکستان محبوب است، موسیقی پاپ ایران است، مردم تاجیکستان امروز بسیاری از خواننده‌های ایرانی را می‌شناسند. شبکه‌های اجتماعی و شبکه‌های فارسی‌زبان در این میان نقش بسیار جدی داشتند و نوعی همگون‌سازی به وجود آورده‌اند. 
سریال یوسف پیامبر(ع) خواب و خوراک مردم تاجیکستان را گرفته بود
سریال‌هایی چون شهرزاد و ... از جمله سریال‌های ایرانی است که در این کشور دنبال می‌شد و اما محبوب‌ترین سریال، که خواب و خوراک مردم این کشور را گرفته بود، سریال «یوسف پیامبر» بود، استفاده عموم از ادبیات، شعر، موسیقی و سریال‌های تلویزیونی ایران در تاجیکستان موجب شد تا واژه‌های امروز زبان فارسی در ایران به زبان مردم این کشور نیز راه پیدا کند.
وقتی مجریان سیما واژه‌های فرهنگستان را به سخره می‌گرفتند، تاجیک‌ها آن را استفاده می‌کردند
*تسنیم: زبان فارسی در طول تاریخ مورد هجمه‌های مختلف قرار گرفته است، این هجمه‌ها انگلیسی را به جای فارسی در هند گسترش دادند و سیریلیک را به جای خط فارسی در تاجیکستان، آیا اکنون نیز زبان فارسی در این کشور با هجمه‌ای روبروست؟
بله، هنوز، برخی دسته‌ها و گروه‌هایی هستند که مانند مبلغان مذهبی این را ترویج می‌کنند که اگر می‌خواهید به دنیای جدید وصل شوید، باید زبان روسی بیاموزید، آن‌ها اینگونه می‌گویند که فارسی زبان شعر و قصه و حکایت است. اما این هجمه‌ها آنچنان نیستند که بخواهند تاثیری داشته باشند، چرا که علاقه‌مندی به زبان فارسی در تاجیک‌ها بسیار زیاد است. در ایامی که در ایران مجریان تلویزیونی واژه‌های پیشنهادی فرهنگستان را به سخره می‌گرفتند، در تاجیکستان شنیدم که این واژه‌ها در مکالمات روزمره جوانان استفاده می‌شود.
البته چون زبان فارسی در قانون این کشور به زبان تاجیکی نام‌گذاری شده است، برخی معاندان سوء استفاده‌هایی می‌کردند، اما رئیس جمهور این کشور در کتاب «زبان ملت، هستی ملت» اشاره می‌کند که اگر ما می‌گوییم زبان تاجیکی، می‌دانیم که نام علمی آن فارسی است. اما بر اساس قانون کشور این زبان را تاجیکی نام‌گذاری کرده‌ایم.
* تسنیم: بسیاری از ادیبان و اهل فرهنگ افغانستان بر این باورند که این هجمه‌ها با هدف تشکیل نشدن وطن فرهنگی مشترک بین سه کشور فارسی زبان ایجاد شده است و اتفاقا عامه مردم هستند که باید در این زمینه آگاه شوند، آیا در تاجیکستان عامه مردم به این وطن فرهنگی مشترک اعتقادی دارند؟
تاجیک‌ها تمام هم و غمشان گسترش مقوله فرهنگ با ایران است/ اعتقاد دولتمردان به وطن فرهنگی مشترک
درباره افغانستان جریان فرق دارد، در تاجیکستان رقابتی که در افغانستان بین پشتو و فارسی وجود دارد، وجود ندارد، تاجیک‌ها تمام هم و غمشان در این است که مقوله فرهنگ از جنس فرهنگ زبانی و ادبی را با ایران گسترش دهند، به وطن فرهنگی مشترک اعتقاد دارند، هم دولتمردان هم مردم، منتهی به هر حال از بیرون دسیسه‌هایی نیز وجود دارد.البته یکی از نگرانی‌های مردم و دولت تاجیکستان جلوگیری از تکرار گذشته تلخ اوایل سالهای استقلال است که در نتیجه دخالت سیاسی و ایدئولوژیک کشورهای دیگر به وجود آمد. به همین دلیل مراقبت می‌کنند.
*تسنیم: درباره سرانهٔ مطالعه و وضعیت کتاب و کتابخوانی در این کشور بفرمایید؟
در دوره کوتاهی بعد از استقلال دغدغه اصلی مردم طبیعتا کتاب نبود، اما وقتی دیوان لایق شیرعلی(از شعرای تاجیک) در 70 هزار نسخه چاپ می‌شود، آن هم برای یک کشور کم‌جمعیت که نیمی از آن هم مهاجر هستند و به سرعت هم کمیاب می‌شود، نمی‌توان گفت که دغدغه کتاب در این کشور وجود ندارد.
خوشبختانه در همین چند سال اخیر دولت تاجیکستان نهضت‌هایی را برای تقویت کتاب و کتابخوانی فراهم کرده که شامل برنامه‌های تلویزیونی، مسابقات و... است. اگر علاقه دوباره به کتاب و کتابخوانی در این کشور راه بیفتد، با انتشار کتاب به دو خط فارسی و سیریلیک همزمان، می‌توان بسیاری از منابع را تامین کرد.
* تسنیم: یکی از مشکلات سالهای اخیر نشر ایران مشکلات اقتصادی است، انتشار کتاب به خط سیریلیک و فارسی به صورت همزمان توجیه اقتصادی برای ناشران دارد؟
بله، چند سالی است که برخی ناشران وارد این حوزه شده‌اند، البته پیش از این برخی آثاری که انتخاب و معرفی شدند، بدون کارشناسی قبلی بود و طبیعتاً در کشور مقصد چندان مورد استقبال قرار نمی‌گرفت، چه از تاجیکستان وارد ایران شده باشد و چه از ایران وارد تاجیکستان. باید گفت که حالا با پیشرفت زبان در کشور تاجیکستان توفیقات بیشتری در حوزه نشر می‌توان به دست آورد، تاجیکستان تا مدت‌ها پس از جداسازی سمرقند و بخارا، گویش معیار نداشت، نویسندگان تاجیک وقتی کتابی می‌نوشتند، برای سایر منطقه‌های تاجیکستان پانوشت می‌گذاشتند. دولت تاجیکستان سعی کرد زبان معیار را تقویت کند و فارسی را به عنوان زبان دیپلماتیک و رسمی جایگزین زبان روسی کند.
توجیه اقتصادی برای فعالیت ناشران ایرانی در حوزه نشر تاجیکستان
ناشران بسیاری از جمله «آرون» در ایران کتاب‌های بسیاری از جمله برخی آثار استاد صدرالدین عینی، داستان‌های شاهنامه، فریدون جنیدی و نمونه‌های آثار نویسندگان معاصر تاجیک را از خط سیریلیک به فارسی برگردان و منتشر کرده‌اند که شاید سود بسیاری نکرده باشد، اما ظاهرا نتیجه چنان شد که اشتیاق دوباره‌ای برای انتشار کتاب به خط سیریلیک به وجود آمد و همین یک ناشر بیش از 40 کتاب از مولفان و نویسندگان ایرانی به خط فارسی منتشر کرد.
من معتقدم در این زمینه دولت‌‌ها باید به میدان بیایند، انتشار کتاب‌های کلاسیک ادبیات ایران همچون شاهنامه ضرورت دارد، در دوره شوروی شاهنامه در تاجیکستان منتشر شده بود، اما با اینکه قسمت‌های مربوط به خداوند و نقش کیهان‌سپهر حذف شده بود و نقش ترک‌های تورانی نیز چندان منفی نشان داده نشده بود. ظرف چند سال چندین بار تجدید چاپ شد.
بی توجهی به تقویت هویت فرهنگی ایران با تاجیکستان وازبکستان
باید بر مراودات با کشورهای فارسی‌زبان تاکید بیشتری داشته باشیم، تاجیکستان، ازبکستان و ... کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند، در حالیکه می‌توان به گسترش ارتباط و تقویت هویت فرهنگی مشترک بین این کشورها پرداخت.
انتهای پیام/
