حضور معنادار دیوان حافظ در خانه بنگلادشی‌ها/ شاعر اردو زبانی که ۹ هزار بیت «فارسی» دارد

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، کتاب «میراث فراگیر»؛ دربردارنده مجموعه بیانات رهبر معظم انقلاب درباره اهمیت گسترش و آموزش زبان فارسی در منطقه تمدنی ایران به کوشش محمدحسن مقیسه، پژوهشگر، منتشر شده است. این اثر که اخیراً به زبان بنگلادشی ترجمه شده، قرار است به زبان‌های اردو، تاجیکی، لهستانی و روسی نیز ترجمه و در کشورهای مقصد توزیع شود. 

مقیسه در گفت‌وگو با تسنیم ضمن اعلام این خبر گفت: در تلاش هستیم تا ظرف دو ماه آینده ترجمه کتاب «میراث فراگیر» در کشورهای پاکستان و تاجیکستان توزیع شود. قرار است کتاب به دیگر زبان‌ها از جمله پشتو و لهستانی نیز ترجمه شود؛ چرا که لهستان یکی از مراکزی است که به زبان فارسی خوب پرداخته است. 

وی درباره محتوای این اثر بیشتر توضیح داد و اضافه کرد: موضوع اصلی این کتاب، اهمیت گسترش و آموزش زبان فارسی در منطقه تمدنی ایران براساس بیانات رهبر معظم انقلاب است؛ از قسطنطنیه در ترکیه تا کلکته در هند؛ از سریلانکا تا تایلند و اندونزی؛ از سین کیانگ چین تا مناطقی از اروپا مانند بوسنی، یوگسلاوی و ... . ما در این مناطق شاهد به یادگار ماندن میراث فارسی هستیم.

تأثیر عثمانی‌ها بر گسترش زبان فارسی در اروپا

این پژوهشگر ادامه داد: مرحوم دکتر صفا در کتاب «تاریخ ادبیات در ایران» نیز به این موضوع اشاره دارد و عنوان می‌کند که عثمانی‌ها که در واقع همان دودمان به جا مانده از سلاجقه بودند، به زبان فارسی علاقه داشتند و یکی از عوامل گسترش زبان فارسی در برخی از مناطق اروپای امروز بودند. در مجموع می‌توان گفت که کتاب «میراث فراگیر» در واقع خلاصه‌ای است از کتاب «امین زبان و ادب پارسی» که با در نظر داشتن مخاطب و نکات کاربردی برای او، براساس بیانات رهبر معظم انقلاب تدوین شده است.

شاعر ایرانی محبوب بنگلادشی‌ها

زبان فارسی با وجود آنکه امروزه در بسیاری از کشورهای حوزه تمدنی ایران فرهنگی، زبان رسمی نیست، اما همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد که از جمله این کشورها، می‌توان به بنگلادش اشاره کرد. 

در هر خانه‌ای از اهالی بنگلادش حتماً یک دیوان حافظ وجود دارد؛ از سال 1204 میلادی که اختیارالدین محمدبن بختیار خلجی حکومت مسلمانان در بنگال را تشکیل داد، زبان فارس وارد بنگال شد. حکام مسلمان از سال 1204 تا 1837 میلادی بر شبه‌قاره هند مسلط بودند و حدود 633 سال بر بنگال نیز حکومت کردند. در این قرن‌ها زبان فارسی، زبان رسمی بنگال بود.

بنا به گفته منابع پژوهشی؛ اولین کتاب‌ها و مطبوعات در این کشور به‌زبان فارسی خوانده و نوشته شده است مانند روزنامه فارسی سلطانول و دوربین که به‌طور منظم در کلکته به چاپ می‌رسیده است. در اواسط قرن هفدهم میلادی، زبان فارسی در سرزمین بنگال تا آنجا نفوذ و رشد پیدا کرده بود که در بیشتر اشعار، منظومه‌ها و داستان‌های بنگالی، واژه‌های فارسی به کار می‌رفت. تا پایان این قرن و در خلال قرن هجدهم و نوزدهم،‌ پیوند زبان فارسی با بنگالی روز به روز افزایش یافت و در نتیجه این آمیختگی و پیوند ادبیاتی به‌نام ادبیات پوتهی به وجود آمد. «ادبیات پوتهی» به ژانر خاصی از ادبیات اطلاق می‌شود که آمیزه‌ای است از لغات بنگلا، عربی، اردو و فارسی و نویسندگان و شاعران آن مسلمانان هستند.

از فردوسی تا حافظ؛ حضور 8 هزار واژه فارسی در بنگالی

 گفته می‌شود شاعرانی مانند فردوسی، سعدی، حافظ و سنایی از شاعران مورد علاقه در این کشور هستند و پیوند شاعران بنگال و استفاده آنها از واژه‌های زبان فارسی به‌قدری است که گاه مخاطب فارسی‌زبان نیز منظور شاعر را متوجه خواهد شد. همچنین قدیمی‌ترین ترجمه شاهنامه فردوسی توسط محمدخان که اهل بنگاله غربی بود با نام شاهنامه بزرگ صحیح انجام گرفت. این ترجمه منثور در زبان بنگال با نام «ادبیات عامه» خوانده می‌شود. ادبیات عامه به رسم‌الخط فارسی نوشته می‌شد و زبانش بنگالی بود. نخستین چاپ دارای تاریخ مشخصی نیست و چاپ دوم در سال 1886 میلادی انجام شد و مشتمل بر 345 صفحه است، از این ترجمه برمی‌آید که بیش از 100 سال پیش ترجمه شاهنامه فردوسی و احوال او به‌زبان بنگالی آغاز شده بود. منیرالدین یوسف (1987-1919 میلادی) متن کامل شاهنامه را از جلد یک تا شش به‌زبان بنگالی و به‌شعر ترجمه کرده و نام ترجمه را فردوسی و شاهنامه گذاشته است. این ترجمه بین عوام و خواص پذیرفته شده است.

شیخ سعدی از معروف‌ترین شعرای فارسی است که از قرن‌ها پیش مورد پسند مردم بنگاله قرار گرفته است. گلستان هنوز از کتاب‌های مهم درسی بنگاله به شمار می‌رود. از سوی دیگر، تأثیر و نفوذ کلام حافظ در آثار و نوشته نویسندگان و شعرای بنگالی دیده می‌شود.

به گفته پژوهشگران؛ حضور واژگان فارسی در زندگی روزمره مردم از دیگر نشانه‌های حیات زبان فارسی در بنگلادش است. محققان معتقدند حدود هشت هزار واژه فارسی در زبان بنگالی وجود دارد اما تحقیقات جدید نشان می‌دهد که این رقم به 20 هزار واژه نیز می‌رسد. برخی از این واژه‌ها که در زندگی روزمره فعلی مردم بنگلادش حضور دارند عبارتند از: پادشاه، نان، پنیر، گوشت، کباب، روزه، انگور، انار، جارو، چاقو، مرغ، بالش، تشک، پای‌جامه، قیچی، دیوار، چهره،  سینه، ران، گرم، نرم، محله، نماز، خدا، خداحافظ، جنازه، نماز جنازه، شب برات (نیمه شعبان)،‌ میلاد محفل، زیره،‌ کشمش، شامی‌کباب، بادام، پسته، سیخ کباب، فردین،‌ شمیم، شهریار، همایون، فردوس، سهراب، پرویز و... .

از دیگر زبان‌هایی که می‌توان ریشه‌های حیات زبان فارسی را در آن جست، زبان اردو است. بنا به گفته عبدالحسین رئیس‌السادات، رایزن فرهنگی اسبق ایران در پاکستان در مقاله‌ای، تاریخ حضور زبان فارسی به پیش از فتح هند توسط سلطان محمود غزنوی باز می‌گردد و در زمان وی و حکومت ترکان پس از او، این حضور تثبیت میگردد و در نتیجه ی امتزاج فارسی با زبان‌های بومی شبه قاره، به ویژه زبان هندی زبان اردو پدید می‌آید.

به گفته او؛ ارباب یوسف رضا چشتی شاعر و پژوهشگر اردو و هندکو از قول محققین می‌گوید فارسی در بر صغیر [شبه قاره] 800 سال حکومت داشته است و می‌افزاید: پدر جواهر لعل نهرو برای کارت دعوت ازدواج او(1915م) از دو زبان انگلیسی و فارسی استفاده کرد. در دوره حاکمیت ترکان و مغولان، ادیبان مسلمان می‌کوشند زبان اردو را که زبان دربار، اشراف، دانشوران و شهرنشینان است، تهذیب کنند. در این تجدید نظر به حذف لغات سانسکریت که زبان دینی هندوان بوده است (به جز لغات و واژه‌های ادیبانه) می‌پردازند و واژه‌های فارسی یا عربی (که آن هم با زبان فارسی ممزوج شده است) را جایگزین آن‌ها می‌کنند.

حذف تدریجی فارسی از اردو با غلبه زبان انگلیسی

رئیس‌السادات در این مقاله معتقد است، زبان فارسی امروزه نیز با استفاده از واژگان متعدد در زبان اردو حیات و جریان خود را دارد، اما این حضور امروزه کمرنگ‌تر از گذشته شده است: از مطالعه دقیق کیفیت کلمات فارسی در اردو مشخص می‌شود که بیشتر اینها لغات و عبارات فصیح و ادبی‌اند و لغات و ترکیب‌های عامیانه و به اصطلاح کوچه بازاری در میان آنها بسیار اندک یافت می‌شود؛ زیرا کاربرد فارسی از ابتدا ویژه علما، فضلا، صوفیان، شعرا و ادبا بوده است و این طبقات از ترکیب‌ها و لغات، ضرب‌المثل‌ها و اشعار فارسی در گفت‌وگوهای رسمی،خطبه‌ها و اشعار خویش سود می‌برده‌اند.

نکته‌ دوم اینکه مفهوم بعضی از واژه‌های فارسی با گذشت زمان یا تغییر کرده و یا جزء فارسی امروز ایران نیست؛ ولی همچنان درون واژگان اردو باقی مانده است و یا اگر در فارسی هم به‌کار برده می‌شود از موارد شاذ و نادر است. مثلاً: آرام‌گاه یعنی استراحت-گاه، نگرانی یعنی نظارت و تلاش کرنا یعنی جستجو کردن، پریشان یعنی نگران.

به گفته این فعال فرهنگی؛ اگرچه گفته می‌شود بیش از 60 درصد واژگان اردو فارسی یا عربی هستند؛ ولی امروزه این اظهار نظر خالی از مبالغه نیست. ضمن اینکه باید اذعان کرد زمانی بیش از 80 یا 90 درصد کلمات تشکیل دهنده زبان اردو واژگان فارسی یا عربی بوده است. ورود واژگان و عبارات انگلیسی و زبان‌های بومی به زبان اردو این نسبت‌ها را برهم زده و در فرهنگ لغت اردوی "فیروزاللغات" واژه‌ها و ترکیب‌های فارسی بیش از 25 درصد نیست.

شاعر اردو زبانی که 9 هزار بیت «فارسی» دارد

با وجود این، در دوره معاصر نیز هستند شاعران و اندیشمندانی از منطقه ایران فرهنگی که زبان فارسی را ارج نهاده‌اند که از جمله این موارد می‌توان به علامه اقبال لاهوری اشاره کرد. مقیسه، نویسنده کتاب «افکار پنهان ایرانیان»، در این‌باره به تسنیم گفت: اقبال با وجود اینکه به زبان انگلیسی صحبت می‌کرده و می‌نوشته و با وجود اینکه زبان مادری او، اردو و پنجابی بود و از سوی دیگر، زبان آلمانی را می‌دانسته و با توجه به اشرافش به زبان عربی در کمبریج تدریس می‌کرده است، اما از بین همه این زبان‌ها، «فارسی» را برای بیان اندیشه‌های خود استفاده می‌کند. این نشان می‌دهد که زبان فارسی قابلیت‌های بسیار زیادی دارد که می‌تواند همه ظرفیت‌ها و علوم را بازتاب دهد.

نویسنده کتاب «افکار پنهان ایرانیان» افزود: اقبال لاهوری می‌گوید که زبان اردو نمی‌تواند خواسته‌های من را برآورده کند؛ بلکه این زبان فارسی است که می‌توانم به واسطه آن حرف دلم را بزنم. اقبال به صورت عملی نیز این را نشان داده است؛ از مجموع 15 هزار بیت شعری که از اقبال به یادگار مانده تنها شش هزار بیت به زبان اردو گفته شده و 9 هزار بیت دیگر به زبان فارسی است؛ یعنی کفه به سمت زبان فارسی سنگینی می‌کند.

انتهای پیام/