کدام ترتیب نزول سوره‌های قرآن‌ صحیح است؟

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، حجت الاسلام والمسلمین عبدالکریم بهجت‌پور، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، امروز 25 آبان، در نشست علمی "ترتیب نزول و تاریخ‌گذاری سوره‌ها و آیات قرآن" که از سوی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم برگزار شد، طی سخنانی به بررسی ساحت‌های جمع‌آوری قرآن کریم پرداخت.

بهجت پور با بیان اینکه شرق‌شناسان علاقه‌مند به مطالعات قرآنی دو ساحت را مورد پیگیری قرار داده‌اند، اظهار داشت: این گروه گاهی به مسئله جمع و تدوین قرآن پرداخته‌اند که حداقل سه رویکرد در بحث جمع قرآن وجود دارد. شیعیان غالباً و نزدیک به اجماع جمع و تدوین قرآن را مربوط به دوره پیامبر اسلام (ص) می‌دانند، البته در جمع سوره‌ها اختلاف نظر وجود دارد ولی برخی هم می‌گویند قرآن به شکل امروزی در دوره پیامبر(ص) وجود داشت.

او با اشاره به تردید اهل سنت نسبت به جمع قرآن در دوره پیامبر اسلام (ص) تصریح کرد: این گروه تلاش کرده‌اند زمینه را برای بزرگ جلوه‌ دادن کار زید بن ثابت و عثمان متمرکز کنند و بگویند در دوره خلفا قرآن جمع و تدوین شد.

بهجت پور یادآوری کرد: شرق‌شناسان با تمرکز بر دوره عثمان، تاریخ گرد‌آوری قرآن را سامان داده‌اند و بیان می‌کنند خود این گردآوری هم در تاریخ مسلمین از تناقض و ضعف‌هایی در گزارشات دور نبوده است.

او ضمن انتقاد از رویکرد شرق‌شناسان اظهار داشت: این افراد همچنین به موضوع نزول تدریجی و تاریخ‌گذاری این نزول وارد شده‌اند. بر این اساس اگر بخواهیم قرآن را براساس تاریخ نزول تنظیم کنیم باید ببینیم چه معیاری برای تعیین جایگاه سوره‌ها وجود دارد.

بررسی روند تاریخ‌گذاری قرآن در جهان

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به اینکه در این زمینه علم تاریخ‌گذاری قرآن مطرح شده، گفت: اولین کسی که وارد عرصه تاریخ‌گذاری قرآن شد گوستاو وایل است که کتاب نقد تاریخی قرآن را نوشت و موضوع نظم تاریخی آیات و سوره‌ها را مطرح کرد.

او ادامه داد: بعد از وایل، تئودورنولدکه در کتاب تاریخ قرآن به این بحث پرداخت و این کتاب به منبع درسی در غرب تبدیل شدو این روند توسط اندیشمندان بعدی توسعه پیدا کرد و به سه جلد رسید. در ادامه هم مویر بحث تاریخ‌گذاری را طرح کرد و گفت که 18 سوره از سور قرآن قبل از دعوت علنی پیامبر(ص) نازل شده است و مابقی سوره‌ها بعد از آن بود.

این محقق قرآن کریم یادآوری کرد: ریچاردبل در کتاب خود در سال 1937 و در تفسیر قرآن خود برپاییه روشی ذهنی و نظری شیوه تاریخ‌گذاری آیات را به صورت ناپیوسته مطرح کرد و بعد از او رابرت گرین در کتابی به نام محمد(ص) به بحث تاریخ‌گذاری پرداخت.

بهجت پور روش این محققان در نزول قرآن را مختلف ارزیابی کرد و گفت: بعضی افراد سه مرحله و برخی تا شش مرحله را بیان کردند. حتی افرادی مراحلی برای نزول بیان نکرده و آن را یک مجموعه دانسته‌اند یعنی عنوان کرده‌اند قرآن، ابتدا آیه بوده و بعد سوره و کتاب شده است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به رویکرد شرق‌شناسان در این باره اشاره کرد و گفت: بیشتر شرق‌شناسان یک فرایند چهار مرحله‌ای را مورد توجه قرار داده و می‌گویند سه مرحله نزول قرآن در مدینه و یک مرحله در مکه بوده است. این افراد می‌گویند از سال اول بعثت تا هجرت مسلمین به حبشه، مرحله اول است. مرحله دوم از زمان برگشت پیامبر(ص) از طائف و مرحله سوم هم برگشت به مدینه است و سوره‌ها در این سه مرحله با امتیازاتی از یکدیگر نازل شده است و مرحله چهارم هم در مدینه روی داده است.

معیارهایی برای شناسایی سوره‌ها از جهت تاریخی

بهجت پور به معیارهایی برای شناسایی سوره‌ها از جهت تاریخی اشاره کرد و اظهار داشت: به عنوان مثال وایل سه معیار را اساس کار خود قرار داده و معتقد است باید به رخدادهای تاریخی که در سوره‌ها به آن اشاره شده توجه کنیم.

او ادامه داد: معیار دیگر شرایط روحی پیامبر و وظایف گوناگون آن حضرت در طول 23 سال است. همچنین معیار دیگر سبک و شیوه ساختار وحی از جهت لحن و آهنگ و شیوه سجع و نثر آیات است. وقتی با این سه معیار سراغ 114 سوره برویم می‌توانیم هر سوره را در یکی از مراحل چهارگانه قرار دهیم.

این محقق قرآن کریم با بیان اینکه وایل برای هر مرحله و طبقه یک ویژگی بیان کرده، تصریح کرد: ویژگی او برای سوره‌های قبل از هجرت این است که این سوره‌ها با قسم شروع می‌شود. نولدکه هم چنین مدعایی را مطرح کرده است. ویژگی دیگر اینکه بیشتر آیات، عاطفی و احساس‌برانگیز هستند. معیار دیگر هم این است که آیات این مرحله موزون و مسجع است. ویژگی دیگر سوره‌های این مرحله هم این است که مملو از تماثیل شاعرانه و جاذبه شعری است. 

بهجت پور به عقیده وایل اشاره کرد و گفت: از نظر او آیات و سور مدنی از گذشته بلندتر و بیانگر قدرت سیاسی و اجتماعی مسلمین است. کسانی که راه اجتهاد را طی کردند گفتند ما دسترسی به تاریخ نزول وحی‌های مختلف نداریم و وضعیت سوره‌ها روشن نیست لذا می‌توانیم قطعاتی از مراحل دعوت پیامبر که چهار مرحله بود را در دستور کار قرار دهیم. 

روایت‌هایی درباره تربیت نزول سوره‌های قرآن

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اظهار داشت: بنده در تفسیر همگام با وحی این سه دسته را آورده‌ام. برخی از این روایات هم در اهل سنت و هم شیعه مورد قبول قرار گرفته، مانند روایت‌هایی که به ابن عباس می‌رسد، آیت‌الله معرفت و مرحوم طبرسی و حسکانی و ... هم روایاتی در مورد ترتیب نزول سوره‌ها بیان کرده‌اند.

نویسنده تفسیر تنزیلی قرآن کریم با بیان اینکه در این زمینه ده روایت را بررسی کردم که شیعه و سنی در مورد راوی آن مشکلی ندارند، خاطرنشان کرد: روایتی که از ابوصالح از ابن عباس آمده است مورد قبول شیعه است ولی اهل سنت او را تضعیف کرده‌اند چون شیعه بوده است. کاری که بنده کردم این بود که ما 19 روایت را در اختیار جامعه علمی قرار دادیم و روایات مسند را در یک جدول قرار دادیم و غیرمسندها را هم همینطور در یک جدول قرار دهیم و برای مجموعه این روایات یک سیاق درست کردیم و با این سیاق ترتیب سوره‌ها برای ما مشخص خواهد شد و اگر روایتی وجود داشت که نافی ترتیب برخی از سوره‌ها است مانند آنچه از امام علی(ع) در مورد نزول حمد به عنوان اولین سوره بوده است در جدول مشخص کرده‌ایم تا تفاوت روایات را نشان دهد.

سوره علق اولین سوره نازل شده بر پیامبر(ص) است

بهجت پور تصریح کرد: ده روایت بیان کرده که سوره علق اولین سوره نازله بر پیامبر(ص) است و جایگاه 75 سوره هم در همه روایات مشترک است و مابقی هم اختلافاتی دارند.

او با اشاره به اینکه از حدود 40 سوره که در مورد ترتیب آن‌ها اختلاف است، این اختلاف در حد جابجایی دو تا سه سوره است و چندان اختلاف فاحش ایجاد نمی‌کند، گفت: ما باید طبق روایات اجتهاد کرده و بر اساس تعادل و تراجیح با تطبیق بر سیاق آیات، ترتیب نزول سوره‌ها را مشخص کنیم.

بهچت پور با تأکید بر اینکه تلاش ما در این زمینه تلاشی اجتهادی است تا به سامانه نزول قرآن نزدیک شویم، تصریح کرد: ما ادعا نداریم که صد در صد بگوییم همین ترتیبی که ما می‌گوییم کاملاً متقن است، چون کار اجتهادی فاقد این اطمینان قطعی است.

انتهای پیام/