گزارش|بی اعتنایی به پژوهش ۱۳ دانشگاه درباره آلودگی هوا

گروه دانشگاه خبرگزاری تسنیم-زینب امیدی: ایران در چند دهه گذشته با معضل آلودگی هوا به ویژه در کلان‌شهرهایی مانند تهران، اصفهان و اهواز دست و پنجه نرم کرده است. با تشدید بحران آلودگی هوا طی یک ماه گذشته در کشور، شاهد تعطیلی‌های پی در پی ادارات، مدارس و دانشگاه‌ها به علت آلودگی هوا بوده‌ایم، تا جایی که اعلام شد دانشگاه‌ها تا پایان ترم می‌توانند از آموزش مجازی برای برگزاری کلاس‌های خود استفاده کنند. اما آیا این تعطیلی‌ها راه‌حل رفع معضل آلودگی هوا است؟

در این مسیر، همکاری‌های دانشگاه‌ها و نهادهای علمی می‌تواند راهگشا باشد، اما در عمل، چالش‌هایی وجود دارد که مانع از اثرگذاری کامل این همکاری‌ها شده‌اند و ما در این گزارش به آنها می‌پردازیم.

کمبود هم‌افزایی و هماهنگی میان دانشگاه‌ها و نهادهای دولتی

یکی از دلایل اصلی عدم توجه به همکاری‌های دانشگاه‌ها در این زمینه، کمبود هماهنگی میان دانشگاه‌ها و دستگاه‌های دولتی است. با وجود این‌که سال 1398، 13 دانشگاه ایرانی در زمینه تحقیق و راهکارهای علمی برای کاهش آلودگی هوا فعالیت خود را آغاز کردند، اما در عمل این همکاری‌ها به دلیل عدم وجود استراتژی‌های یکپارچه و هماهنگ میان دستگاه‌های دولتی و نهادهای آموزشی با چالش‌های زیادی مواجه است. تصمیمات دولت در زمینه سیاست‌گذاری محیط‌زیستی معمولا با پژوهش‌ها و پیشنهادات علمی نهادهای دانشگاهی فاصله دارد و اغلب به صورت مقطعی و در واکنش به بحران‌ها اجرا می‌شود، نه بر اساس یک برنامه بلندمدت مبتنی بر داده‌ها و تحقیقات علمی.

ظرفیت‌های علمی مغفول مانده در حل بحران زیست‌محیطی

سال 1398 پروژه سامانه ملی تهیه فهرست انتشار آلاینده‌های هوای کلانشهرهای کشور به کنسرسیومی از 13 دانشگاه کشور داده شد. این پروژه به تصمیم‌گیران کمک می‌کرد تا با ارائه سناریوهای مختلف و ارزیابی آن سناریوها،کاهش آلودگی هوا را به دنبال داشته باشند.   

دبیر کنسرسیوم پژوهشی دانشگاه‌های سطح یک کشور همان سال اعلام کرد: اصلی‌ترین اهداف این مطالعه محاسبه موجودی انتشار آلاینده هوا در محدوده کلانشهرها در قالب سامانه دینامیک است. کمک و همکاری در به ثمر رساندن وظیفه و تکلیف قانونی طبق مصوبه سال 1394 هیئت دولت در خصوص کاهش سطح آلودگی هوای کشور و کلانشهرها هدف دیگر این پروژه است. در گام بعدی امکان اتصال این سامانه به داده‌های سازمان هواشناسی است که الگوهای جریان گرد و غبار و پیش‌بینی آلودگی هوا هم در دسترس باشد. امکان توسعه این سامانه برای اطلاع‌رسانی به مردم هدف چهارم این پروژه است.

بی اعتنایی به پژوهش 13 دانشگاه درباره آلودگی هوا

تجریشی معاون سابق سازمان محیط زیست و استاد تمام دانشکده مهندسی عمران دانشگاه صنعتی شریف، سال 1401 در خصوص انجام پژوهش 13 دانشگاه درباره آلودگی هوا در سال‌های گذشته؛ گفته بود: در سال 96 و 97 با دانشگاه‌های مختلف جلسه داشتم و نزدیک به 6 میلیارد تومان بودجه برای این 13 دانشگاه در نظر گرفته شد برای اینکه به ما بگویند مسئله آلودگی هوای شهر تهران را چگونه حل کنیم و چه اقدامی توسط چه کسی و در چه بازه زمانی انجام شود و دانشگاه‌ها پژوهش های خود را اعلام کردند و در قالب یک کتاب نیز منتشر شد.

تجریشی افزود: دانشگاه‌ها وارد عمل شدند و برنامه‌ای مشخص شد اما همان سال سازمان برنامه و بودجه گفت این امر شدنی نیست و این موضوع ادامه پیدا کرد تا سال 1400 که 13 نفر از کارشناسان جهانی گزارش‌ها را دیدند و تائید کردند که در بهترین نقاط دنیا هم به همین شیوه عمل می‌شود. در نهایت وزیر کشور این موضوع را تائید کرد و دستور داد که وارد مرحله تامین منابع شود.

به گفته این استاد دانشگاه، 2 مدل برای تامین منابع یکی در شرایط تحریم و دیگری در شرایط غیرتحریمی طراحی شده بود، اما رئیس سازمان برنامه بودجه وقت، قول برگزاری جلسه‌ای برای تامین منابع را داده بوده که گویا برگزار نشده است.

وی همچنین درباره ارتباط میان پژوهشگران دانشگاهی با مسئولان دستگاه‌ها درباره چاره یابی پژوهشی در مسائل مختلف گفته بود: دستگاه‌های اجرایی دنبال ایجاد تحول نیستند و علاقه‌ای هم ندارند که کسی از آنها ایراد بگیرد این تمایل که در کشورهای پیشرفته وجود دارد و از دانشگاه‌ها می‌خواهند که در حل مسئله کمک کند در داخل کشور و در دستگاه‌های اجرایی وجود ندارد و هر چه می‌گذرد، ارتباط بین دانشگاه و دستگاه‌های اجرایی کمتر می‌شود و در حال حاضر به نظر من این ارتباط در پایین ترین سطح قرار دارد.

نبود ظرفیت اجرایی در پژوهش‌های دانشگاهی

​​​​​هرچند بسیاری از دانشگاه‌های ایرانی در حال انجام تحقیقاتی در زمینه آلودگی هوا هستند، اما مسئله اساسی این است که این تحقیقات به طور گسترده به صورت اجرایی و عملی در سطح کشور پیاده‌سازی نمی‌شوند. بسیاری از پروژه‌ها و مطالعات دانشگاهی صرفاً در سطح مقالات علمی باقی می‌مانند و به علت نبود ارتباط موثر با بخش‌های اجرایی و دولتی، هیچ‌گونه تاثیری در سیاست‌گذاری‌ها و تغییرات عملی نمی‌گذارند. همچنین، ظرفیت و توان اجرایی کافی برای پیاده‌سازی نتایج پژوهش‌ها در نهادهای دولتی وجود ندارد.

محدودیت‌های مالی و منابع

​​​​یکی از موانع اصلی در گسترش همکاری‌های دانشگاه‌ها در زمینه آلودگی هوا، محدودیت‌های مالی است. بودجه‌های تحقیقاتی در دانشگاه‌های ایرانی به طور کلی در مقایسه با کشورهای پیشرفته بسیار کمتر است و این موضوع مانع از انجام پروژه‌های تحقیقاتی بزرگ و بلندمدت می‌شود. به‌ویژه در زمینه مسائل محیط‌زیستی که نیازمند منابع مالی قابل توجه و همکاری‌های بین‌المللی است، این کمبود منابع می‌تواند به شدت محدودکننده باشد. این مسئله به این معنی است که دانشگاه‌ها حتی اگر طرح‌های علمی خوبی داشته باشند، توانایی عملیاتی کردن آن‌ها را ندارند.

کمبود تعاملات بین‌المللی

در سطح بین‌المللی، همکاری‌های دانشگاه‌های ایرانی در زمینه آلودگی هوا و محیط‌زیست با محدودیت‌های زیادی مواجه است. برخی از دانشگاه‌ها به دلیل تحریم‌ها و محدودیت‌های سیاسی، قادر به برقراری همکاری‌های علمی و پژوهشی با نهادهای معتبر جهانی نیستند. این موضوع باعث شده که دانشگاه‌های ایرانی نتوانند از تجربه‌ها و مدل‌های بین‌المللی استفاده کنند و در زمینه مدیریت آلودگی هوا در مقایسه با سایر کشورها به صورت کارآمد عمل کنند.

گزارش‌های اخیر نشان‌دهنده همکاری‌های فعال دانشگاه‌ها در مقابله با آلودگی هوا است. در دسامبر 2024، انستیتوی بین‌المللی تحلیلات سیستم‌های کاربردی (IIASA) و دانشگاه بینهانگ (BUAA) در چین همکاری خود را برای کاهش آلودگی هوا تمدید کردند. این همکاری شامل توسعه مدل GAINS-Beihang است که به صورت ویژه برای ارزیابی آلودگی هوا و ارتباط آن با تغییرات آب و هوایی در چین طراحی شده است. این مدل ابزار ارزشمندی برای سیاست‌گذاری و توانمندسازی تحلیل‌های پژوهشی به شمار می‌رود و می‌تواند به طور مؤثری کیفیت هوا را بهبود بخشد و تاثیرات بهداشت عمومی را کاهش دهد.

به طور کلی، همکاری دانشگاه‌ها با مؤسسات تحقیقاتی و سیاست‌گذاران برای ارائه راهکارهای نوآورانه، ایجاد محوریت در پژوهش‌های میان‌رشته‌ای و انتقال دانش به برنامه‌های کاربردی عملیاتی از جمله اقدامات مؤثر در این زمینه محسوب می‌شوند.

عدم تاثیرگذاری پژوهش‌های دانشگاهی در تصمیم‌گیری‌های کلان

حتی زمانی که دانشگاه‌ها تحقیقاتی مفید و کاربردی در زمینه آلودگی هوا انجام می‌دهند، به‌طور معمول نتایج این تحقیقات در تصمیم‌گیری‌های کلان محیط‌زیستی یا سیاست‌گذاری‌های دولتی تاثیر چندانی ندارد. این مسئله به‌ویژه به دلیل نوع نگرش‌ها و اولویت‌های موجود در ساختارهای دولتی و اجرایی است. در بسیاری از موارد، اولویت‌ها به مسائل اقتصادی و سیاسی تعلق دارند و به همین دلیل مسائل زیست‌محیطی در مقایسه با دیگر مشکلات کشور، کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند.

کمبود فرهنگ‌سازی و آگاهی عمومی

​​​​​​بخش زیادی از اثرگذاری تحقیقات علمی دانشگاه‌ها در کاهش آلودگی هوا نیازمند فرهنگ‌سازی و ارتقای آگاهی عمومی است. دانشگاه‌ها به عنوان مراکز علمی می‌توانند در زمینه آموزش و آگاهی‌بخشی به جامعه نقش بسزایی ایفا کنند، اما در عمل این فعالیت‌ها به طور گسترده در کشور پیاده‌سازی نمی‌شود. بسیاری از مردم هنوز از خطرات آلودگی هوا آگاه نیستند یا نسبت به تاثیرات آن بر سلامت عمومی بی‌تفاوت هستند. بدون وجود برنامه‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی مؤثر، نتایج تحقیقات دانشگاهی نمی‌توانند تاثیرگذار باشند.

تحدیدات ساختاری و سیاسی

​​​​​​نهادهای دانشگاهی در ایران اغلب با محدودیت‌های ساختاری و سیاسی روبه‌رو هستند که مانع از فعالیت‌های گسترده و میان‌رشته‌ای در زمینه آلودگی هوا می‌شود. تحقیقات بین‌رشته‌ای در ایران هنوز به خوبی توسعه نیافته‌اند و در بسیاری از موارد، دانشگاه‌ها به جای تمرکز بر مشکلات محیط‌زیستی از طریق همکاری با دیگر نهادها، بیشتر به پژوهش‌های تخصصی و جداگانه پرداخته‌اند. این عدم هماهنگی و محدودیت‌های سیاسی مانع از شکل‌گیری گروه‌های پژوهشی چنددستگاهی می‌شود که می‌توانستند راهکارهای عملی و کاربردی برای حل بحران آلودگی هوا پیشنهاد دهند.

زمانی برای تغییر مسیر در تحقیقات و سیاست‌گذاری‌های زیست‌محیطی

در این بین ایجاد همکاری‌های بین‌المللی برای استفاده از تجربیات جهانی در کاهش آلودگی هوا می‌تواند به دانشگاه‌های ایرانی کمک کند تا در مسیر کاهش آلودگی هوا گام‌های موثرتری بردارند. این همکاری‌ها می‌توانند شامل تبادل دانش، استفاده از فناوری‌های نوین و همکاری در پروژه‌های مشترک باشد. همچنین دانشگاه‌ها باید به عنوان مشاوران علمی در فرآیند تصمیم‌گیری‌های محیط‌زیستی مورد توجه قرار گیرند. ایجاد سازوکارهای لازم برای ترجمه تحقیقات علمی به سیاست‌های اجرایی، از اهمیت بالایی برخوردار است.

افزایش بودجه‌های تحقیقاتی و حمایت از پروژه‌های پژوهشی محیط‌زیستی از دیگر مواردی است که باید به آن بها داده شود چرا که تخصیص بودجه بیشتر به تحقیقات محیط‌زیستی و همکاری با بخش خصوصی و سازمان‌های بین‌المللی می‌تواند کمک کند تا دانشگاه‌ها نقش پررنگ‌تری در مقابله با آلودگی هوا داشته باشند.پژوهش‌های دانشگاهی نیز باید به سمت میان‌رشته‌ای حرکت کنند تا هم‌افزایی بیشتری بین گروه‌های مختلف علمی ایجاد شود. همکاری‌های بیشتر میان دانشکده‌های محیط‌زیست، مهندسی، پزشکی و سایر رشته‌ها می‌تواند به پیدا کردن راهکارهای مؤثرتر برای بحران آلودگی هوا کمک کند.

در آخر...

بحران آلودگی هوا در ایران، به ویژه در کلان‌شهرهایی مانند تهران، یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی است که نه تنها بر کیفیت زندگی مردم تأثیر می‌گذارد بلکه هزینه‌های اقتصادی و بهداشتی قابل توجهی را به جامعه تحمیل می‌کند. در این بحران، دانشگاه‌ها به عنوان نهادهای علمی و تحقیقاتی، نقش کلیدی در شناسایی علل و پیامدهای آلودگی هوا و همچنین ارائه راهکارهای علمی و نوآورانه دارند. با این حال، علی‌رغم تحقیقات گسترده و دستاوردهای علمی دانشگاه‌ها، همکاری‌های میان این نهادهای علمی و دولت در حل مؤثر بحران آلودگی هوا هنوز به حد مطلوب نرسیده است.

در این گزارش به این نتیجه رسیدیم که علی‌رغم وجود ظرفیت‌های علمی و پژوهشی در 13 دانشگاه معتبر ایرانی، فاصله قابل توجهی میان تحقیقات علمی و سیاست‌گذاری‌های اجرایی در حوزه محیط‌زیست وجود دارد. این شکاف در درجه اول ناشی از عدم همکاری مؤثر و هماهنگ میان نهادهای دانشگاهی و دولتی است. اگرچه دانشگاه‌ها در زمینه شبیه‌سازی مدل‌های آلودگی هوا، ارزیابی راهکارهای مقابله‌ای و ارائه پیشنهادات فنی و علمی پیشگام هستند، اما ضعف در اجرا و ناتوانی در تبدیل این تحقیقات به اقدامات عملی، مانع از اثرگذاری واقعی این تلاش‌ها در کاهش آلودگی هوا شده است.

عوامل مختلفی مانند ترافیک سنگین، خودروهای فرسوده، صنایع آلاینده، و ضعف در اجرای قوانین زیست‌محیطی از دیگر عواملی هستند که همچنان به عنوان موانع اصلی برای حل این بحران شناخته می‌شوند. دولت و نهادهای اجرایی باید بیشتر به تحقیقات علمی دانشگاه‌ها توجه کنند و اقدامات خود را بر اساس یافته‌های علمی و تکنولوژیک روز دنیا تنظیم نمایند.

از سوی دیگر، دانشگاه‌ها باید به این درک برسند که پژوهش‌ها و یافته‌های علمی تنها زمانی می‌توانند مؤثر واقع شوند که به شکلی هدفمند و در راستای نیازهای عملیاتی و اجرایی جامعه شکل گیرند. همکاری‌های بیشتر میان دانشمندان و سیاست‌گذاران، برگزاری کارگاه‌ها و سمینارهای مشترک، و ایجاد پروژه‌های تحقیقاتی میان‌بخشی می‌تواند به کاهش این شکاف کمک کند.

در نهایت، برای مواجهه با بحران آلودگی هوا، نیاز به یک هم‌افزایی واقعی میان بخش‌های مختلف جامعه داریم. دانشگاه‌ها باید به عنوان کانون‌های علمی و نوآوری، راهکارهای مؤثری برای بهبود وضعیت آلودگی هوا ارائه دهند، در حالی که دولت باید ظرفیت اجرایی این راهکارها را تقویت کرده و سیاست‌های زیست‌محیطی را با جدیت بیشتری پیگیری کند. تنها از طریق چنین همکاری‌ای است که می‌توان به کاهش پایدار آلودگی هوا و بهبود کیفیت زندگی شهروندان ایرانی دست یافت.

انتهای پیام/