گزارش| ۹۵ سالگی جمهوری تاجیکستان و چالش‌های هویتی که همچنان وجود دارند
در آستانه ۹۵ سالگی تاجیکستان، همچنان چالش‌های جدی همچون فقدان شکل‌گیری واحد سیاسی مستقل زمان شوروی، تقسیم‌بندی‌های هدفمند کمونیست‌ها پس از ۱۹۲۹ و عدم توجه کافی در دوران پس از استقلال به دلیل مشکلات داخلی، پیش‌روی این کشور قرار دارد.
به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، مهم‌ترین میراث ملموس و ناملموس اتحاد جماهیر شوروی برای کشورهای آسیای مرکزی را می‌توان اصلی‌ترین کانون تحولات ژئوپلیتیکی و ژئوکالچری امروز منطقه در نظر گرفت. در آن زمان سران حزب کمونیست بر اساس منافع مقطعی و استراتژی‌های چندگانه خود، اقدام به مرزبندی و تشکیل جمهوری‌ها می‌نمودند. به عنوان مثال در یک بازه تاریخی، تثبیت قدرت در آسیای مرکزی مد نظر ترکستان واحد مد نظر قرار می‌گیرد، در بازه‌ای امیرنشین بخارا منحل می‌شود، پس از آن جمهوری‌ها برای بسط قدرت شکل می‌گیرند و دربازه‌ای برای مقابله با باسماچیان، اقداماتی دیگر. حتی جالب توجه آن است که در بازه ای برای جلب نظر جمهوری‌های آسیای مرکزی به منظور جذب سربازان این منطقه برای تقویت ارتش سرخ در جنگ جهانی دوم، حتی آزادی‌ها و امتیازات جغرافیایی، فرهنگی و مذهبی به آنان ارائه می‌شد، و در بازه‌ای در نتیجه سرکوب‌های استالینی اقدامات دیگری صورت می‌گرفت.
حتی ترکیب جمعیتی این جمهوری‌ها نیز در تبعیدهای اجباری بعضا دستخوش تغییر می‌شد. به عنوان مثال بخش‌هایی از قزاقستان میزبان تبعیدی‌هایی بود که عمدتا روشنفکران، روحانیون، اکتیویست‌ها و چهره‌های مطرح جمهوری‌های دیگری بودند. نمونه دیگر نیز مربوط به کره‌ای تبارها می‌شود. زمانی که در جریان بازه‌های قبل و حین جنگ جهانی دوم، استالین از جاسوسی‌های برخی کره‌ای تبارها برای دولت ژاپن خسته می‌شود، دستور کوچ اجباری حدود 500 هزار نفر از آن‌ها به آسیای مرکزی را می‌دهد که عمدتا در ازبکستان و قزاقستان ساکن شدند. بخشی از یهودیان نیز در جریان جنگ جهانی به این منطقه مهاجرت کرده بودند.
نقشه جمهوری تاجیکستان بر اساس تقسیم‌بندی سال 1929
در میان جمهوری‌های آسیای مرکزی می‌توان تاجیکستان را کشوری در نظر گرفت که بیش از همه از این سیاست‌ها آسیب دید. این آسیب‌پذیری ناشی از چند عامل می‌شود. نخست آن که این جمهوری در تقسیم‌بندی‌های ابتدایی اتحاد جماهیر شوروی وجود نداشت. علت این موضوع به نظر جایگاه فرهنگی و محوریت تاجیک‌ها در آسیای مرکزی است. مقامات حزب کمونیست از بازگشت شکوه بخارا و هویت فرهنگی و مذهبی تاجیک‌ها بسیار هراس داشتند و تمام تلاش خود را برای کمرنگ کردن این مولفه انسجام‌بخش هویتی صورت دادند. به ویژه پس از قیام باسماچیان این موضوع بسیار پررنگ‌تر و جدی‌تر شد. با این حال این مساله نتوانست جلوی انسجام تاجیک‌ها و شکل‌گیری جمهوری مستقل تاجیکستان را بگیرد.
به گزارش سامانه اخبار، 95 سال پیش، درست در 14 اکتبر سال 1924، مقامات مسکو وادار شدند تقسیمات جدیدی را صورت دهند که طی آن برای نخستین بار جمهوری‌های این منطقه بر اساس تقسیمات ملی شکل گرفتند. همین طور برای نخستین بار در جهان قلمروی جغرافیایی با نام تاجیکستان به وجود آمد. این ساختار جدید به صورت جمهوری خودمختاری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان ابتدا ذیل جمهوری سوسیالیستی شوروی ازبکستان، به وجود آمد و تا ماه اکتبر سال 1929، برای 5 سال تابع تاشکند بود.
قلمرو تاجیکستان تا سال 1929 تنها ولایت‌های قراتگین، کولاب، قورغان‌تپه، وادی حصار، ناحیه پنجکنت، اوراتپه، و بخشی از ناحیه سرآسیا را در بر می‌گرفت. شهرهای تاریخی تاجیکی همچون بخارا و سمرقند و حتی خجند و کانی‌بادام، بر اساس تقسیمات حدودی سال 1924 بخشی از ازبکستان بودند. در مجموع مهم‌ترین دستاورد تقسیمات 1924، به وجود آمدن واحدی سیاسی به نام تاجیکستان بود.
ولایت پامیر که در آن زمان جزئی از ولایت خودمختار سوسیالیستی شوروی ترکستان بود، در تاریخ 2 ژانویه 1925 ذیل تاجیکستان آمد و به ولایت خودمختار کوهستانی بدخشان تغییر نام داد. مساحت تاجیکستان پس از اضافه شدن پامیر در آن زمان به بیش از 135 هزار کیلومتر مربع و جمعیت آن بیش از 700 هزار نفر رسید. در سال 1925 همچنین کانی‌بادام نیز در پی اعتراضات گسترده ساکنان این منطقه، از ازبکستان جدا شد و به تاجیکستان پیوست. در آن زمان ساکنان کانی‌بادام در جریان اعتراضات خود حتی مسیر قطار میخاییل کالینین، رئیس وقت پارلمان شوروی را بسته بودند.
در سپتامبر سال 1929 نیز در پی تلاش‌های بنیانگزاران تاجیکستان در آن زمان از جمله شیرین‌شاه شاه‌تیمور، چنار امام‌اف و نصرت‌الله مخصوم، شهر خجند و مناطق اطراف آن نیز از ازبکستان جدا شده و به تاجیکستان پیوستند. در اکتبر همین سال نیز در شهر دوشنبه در بنای «خانه کالخوزی» انجمن فوق‌العاده سوم شوراهای تاجیکستان فعالیت خود را آغاز کرد. مساله اساسی در این انجمن بازسازی ساختار جمهوری خودمختار تاجیکستان و تاسیس جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان در زمینه آن بود. در مورخ 16 اکتبر 1929 نیز در این انجمن اعلامیه‌ای برای اولین بار منتشر شد که شکل‌گیری جمهوری مذکور نتیجه آن بود. بر این اساس تاجیکستان از تابعیت ازبکستان بیرون آمده و به یک جمهوری مستقل شوروی تبدیل شد. در نتیجه به صورت رسمی این جمهوری شامل ولایت‌های بدخشان، غرم، کولاب، قورغان‌تپه، اوراتپه، پنجکنت، خجند و حصار با جمعیتی بالغ بر 1 میلیون و 220 هزار نفر تشکیل شد.
با این حال تا سال 1991 و زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ساختار و جغرافیای آن به همین صورت باقی ماند و در 9 سپتامبر 1991 و پس از فروکش کردن تحولات کودتای اوت 1991 و برکناری قهار محکم‌اف، اعلامیه استقلال این کشور به امضا رسید. در مارس 1992 نیز جمهوری تاجیکستان رسما به عنوان یک دولت- ملت مستقل به عضویت سازمان ملل متحد پیوست.
پرچم جمهوری سوسیالیستی شوروی تاجیکستان
نکته مهم دیگری که حتی پس از استقلال تاجیکستان موجب آسیب‌پذیری این جمهوری شده است، جدایی بخش مهمی از تاجیکان از آن بود. البته باید اشاره داشت که بر اساس سیاست همیشگی تفرقه‌افکنانه سران حزب کمونیست، همیشه اقلیت‌هایی از قومیت‌های غالب یک جمهوری در جمهوری دیگر حضور داشتند. اما این اقلیت‌ها معمولا قابل مقایسه با جمعیت حاضر در خود جمهوری نبود. به عنوان مثال جمعیت قابل توجهی از ازبک‌ها در قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و قزاقستان و حتی افغانستان حضور داشتند. اما جمعیت تمام این ازبک‌ها شاید کمتر از 10 درصد جمعیت خود ازبکستان بود. در مورد تاجیکستان اما شاهد آن هستیم که تقریبا نیمی از جمعیت تاجیک‌ها در ازبکستان قرار داشته، و مهم‌تر از همه، پایگاه‌های اصلی فرهنگی، سیاسی و تاریخی تاجیکان در جهان، یعنی شهرهای سمرقند و بخارا ذیل مدیریت تاشکند قرار دارند.
مساله آخر هم که موجب آسیب‌پذیری بیشتر تاجیکستان شده، درگیر شدن در مسائل داخلی پس از استقلال و به ویژه جنگ داخلی، رویکرد سخت و مداخله‌گرانه اسلام کریم‌اف در فرایند جنگ و به فراموشی سپرده شدن مسائل تاجیک‌های خارج از این کشور در سایه اختلافات سیاسی با ازبکستان بود. برخی اپوزوسیون تاجیک بعضا انتقاداتی نسبت به رویکردهای دولت این کشور در دیاسپورا خواندن تاجیک‌های حاضر در ازبکستان وارد کرده بودند. به هر ترتیب اما با بهبود روابط دو کشور پس از روی کار آمدن شوکت میرضیایف، برقراری پیوندهای فرهنگی مردم تاجیک دو سوی مرزها دوباره از سر گرفته شده و سایه مشکلات مرزی نیز کاهش یافته است. از این منظر انتظار می‌رود در آینده این امر به هویت‌بخشی و فرایند دولت-ملت‌سازی تاجیک‌ها یاری رساند.
انتهای پیام/