بی‌مهری خویش و بیگانه به زبان فارسی/ آموزش زبان و ادبیات خلاق با این روش
در شرایطی که گاه آموزش زبان و ادبیات فارسی برای خانواده‌ها و مراکز آموزشی و حتی خود دانش‌آموز در اولویت نیستند، ابتکار عمل نیز در امر آموزش مفاد این درس کمتر به‌کار گرفته میشود.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، آموزش زبان فارسی در مدارس کشور با چالش‌های مختلفی روبه‌روست. برآورد برخی از کارشناسان بر این است که روش‌های آموزشی که طی سال‌های گذشته به‌کار گرفته شده، نتیجه دلخواه را به‌دنبال نداشته است؛ به‌طوری که دانش‌آموزان پس از فارغ‌التحصیلی از مدرسه و در آستانه ورود به دانشگاه و حتی پس از آن بر تمامی مهارت‌های زبانی تسلط ندارند. به‌نظر می‌رسد که آموزش زبان ملی در سطوح مختلف آموزشی ایران به امری سهل ممتنع تبدیل شده است؛ هم می‌دانیم که چه می‌خواهیم و هم نمی‌دانیم.
کارشناسان دلایل مختلفی را برای ضعف در این زمینه برمی‌شمارند؛ از تغییر سبک زندگی ایرانی‌ها طی سال‌های گذشته گرفته و تغییر اولویت‌های تربیتی تا اشکالات اساسی که برای کتاب‌های درسی و روش‌های آموزشی یادآور می‌شوند. این موضوع حتی میان دانش‌آموزان رشته علوم انسانی که بیشتر از دیگر دانش‌آموزان، با منابع درسی ادبیات و زبان فارسی سر و کار دارند نیز دیده میشود. با وجود اینکه طی سال‌های گذشته بارها و بارها ضعف‌ها و مشکلات که ممکن است در آینده تأثیر منفی بر فارسی‌زبانان بگذارد، مطرح شده اما اقدام مناسبی در جهت بهبود وضعیت فعلی صورت نگرفته است.
یکی از دلایل عدم توفیق در امر آموزش زبان فارسی در مدارس را شاید بتوان در بهره نبردن از روش‌های نوین آموزشی دانست. در شرایطی که گاه آموزش زبان و ادبیات فارسی برای خانواده‌ها و مراکز آموزشی و حتی خود دانش‌آموز در اولویت نیستند، ابتکار عمل نیز در امر آموزش مفاد این درس کمتر به‌کار گرفته میشود؛ به همین دلیل آموزش زبان و ادبیات فارسی در سال‌های گذشته همواره به‌روشی سنتی تدریس شده و خروجی آن حفظ چند بیت و یادگیری معانی کلمات است. حسن ذوالفقاری، مدیر گروه آموزش زبان فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در خبرنامه این گروه روشی جدید برای آموزش زبان و ادبیات فارسی ارائه و پیشنهاد می‌دهد. روش بارش مغزی که در آن معلم می‌تواند از حداکثر ظرفیت دانش‌آموزان برای ارتقای امر آموزش و نهادینه کردن مفاد آموزشی بهره برد. او دراین‌باره می‌نویسد: بارش مغزی چنان است که دانش‌آموزان را واداریم در مورد یک موضوع، به بحث و مناظره بپردازند و هر مورد یا راه‌حلی که به ذهنشان رسید در جمع مطرح کنند. همه می‌توانند صحبت کنند. معلم نقش هدایتگر را به‌عهده دارد. او همه مطالب را یادداشت می‌کند و با مشارکت گروهی و انباشتن افکار راه‌حل‌هایی برای مشکلات می‌یابد. چون همه باید در بحث شرکت کنند، موجب افزایش خلاقیت و حس رقابت هم میشود. هدف اصلی از بارش مغزی تقویت قوه خلاقیت دانش‌آموزان، تولید ایده‌های جدید، شکستن سد قواعد مرسوم و ایجاد راه‌های جدید برای حل مسائل، درک نحوه ارتباط بین مفاهیم، شکستن زمینه‌های ذهنی قبلی و پیدا کردن راهی مناسب برای اندیشیدن است. شاید جدی‌ترین کاربرد آن در ادبیات باشد، زیرا پایه و مایه ادبیات خلاقیت است.
روش بارش مغزی امروزه یکی از متداول‌ترین روش‌های تصمیم‌گیری گروهی بوده و موجب گسترش و تحول بسیاری از روش‌های مرتبط و مشابه شده است. هر موضوعی که نزد شاگردان جالب به‌نظر می‌رسد، حتی در مورد معضلات اجتماعی مانند دفع درست زباله، صرفه‌جویی در آب و بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی، می‌تواند طرح شود. گاه دانش‌آموزان راهکارهایی ارائه می‌دهند که ممکن است به فکر دیگران نرسیده باشد. آموزش از طریق بارش مغزی، توانایی حل مسئله را افزایش می‌دهد و به آفرینش و خلاقیت منجر میشود. هنگام بارش فکری، با هدایت و راهنمایی معلم، همه نظرات خود را بیان می‌کنند و یکی از دانش‌آموزان تمام آنها را ثبت می‌کند. این‌گونه تمام دانش‌آموزان در جریان یادگیری سهیم و شریک می‌شوند و حتی آنان که گوشه‌گیرند به‌اجبار وارد بحث می‌شوند. با این روش در مدت زمان کوتاهی، شمار زیادی پیشنهاد حاصل میشود. بارش مغزی بر دو اصل استوار است:
اصل اول مبتنی بر تنوع نظرات است. تنوع نظرات، آن بخش از مغز را که به خلاقیت مربوط است، فعال‌تر می‌کند تا بر تفکر قضاوتی خود فائق آید. تفکر قضاوتی به‌معنی ارزیابی‌ها و نظرات تکمیلی نسبت به مطلب مطرح‌شده است، به این منظور بعد از آنکه تمامی پیشنهادها جمع‌آوری شد، بررسی و ارزیابی پیشنهادها صورت می‌گیرد.
اصل دوم کمیت، فزاینده کیفیت است؛ یعنی هرچه تعداد پیشنهادها بیشتر شود، احتمال رسیدن به یک راه‌حل بهتر افزایش می‌یابد.
بارش مغزی قواعدی دارد:
- در فن بارش مغزی باید از همه نظرات در جمع‌بندی استفاده کرد. همه نظر غلط یا درست خود را ارائه می‌دهند، هرگونه انتقاد یا اعتراض، روند فعالیت را کند می‌کند و فکر آنان را به‌جای تفکر در مورد موضوع، به‌سوی انتقاد و حتی واکنش مقابل انتقاد سوق می‌دهد و چه‌بسا به مشاجره منتهی میشود.
- اظهار نظر آزاد و بی‌واسطه است. این قاعده به شرکت‌کنندگان جرأت می‌دهد تا پیشنهادهایی را که به ذهن آنها خطور می‌کند ارائه دهند. در بارش مغزی، تمام اعضا باید جسارت و شهامت اظهار نظر را پیدا کنند. هرچه پیشنهادها جسورانه‌تر باشد، نشان‌دهنده اجرای موفق‌تر جلسه است؛ لذا قضاوت و ارزشیابی در مورد اندیشه و فکر اعضا ممنوع است؛ زیرا وقت جلسه تلف میشود و فکر اشخاص را منحرف می‌کند، در نتیجه فرصت تفکر و بارش فکری کاهش می‌یابد.
- تأکید بر کمیت است؛ زیرا هرچه تعداد نظرات بیشتر باشد، احتمال وجود پیشنهادهای مفید و کارسازتر بیشتر میشود. اعضا می‌توانند علاوه بر ارائه پیشنهاد، آن را بهبود دهند یا با چند پیشنهاد دیگر تلفیق کنند و پیشنهاد بهتر و کامل‌تری دهند.
- رعایت قوانین برای اجرای این قسمت ضروری است. این روش قانونمندی و تحمل یکدیگر را هم آموزش می‌دهد. آنان یاد می‌گیرند با حفظ نوبت سخن بگویند و خوب گوش دهند. مدیریت جلسه را هم می‌توان به یکی از دانش‌آموزان سپرد. فعال‌ترین بخش این روش اجرا و اداره همین جلسه خلاقیت است که شخص، اندیشه‌ای تولید و تولیدات خود را در ضمن یک تفکر خلاق بیان می‌کند.
نویسنده در ادامه این یادداشت مراحل ارائه بارش مغزی را به‌منظور ارتقای کیفیت این روش در آموزش ارائه می‌دهد و می‌نویسد:
برای بارش مغزی باید پنج گام برداشت: گام اول بیان و تفهیم موضوع است. اجرای موفقیت‌آمیز این روش مستلزم شناخت قبلی افراد از مسئله است. گام دوم گروه‌سازی و شرح قوانین و اعلام وظایف اعضا، منشی و مشاهده‌کنندگان به‌وسیله رئیس جلسه. گام سوم بارش اندیشه‌ها و ارائه نظرات به‌صورت چرخشی و نوبتی است. معلم هم باید بر کار خود و کلاس مسلط باشد تا کلاس به هرج‌ومرج کشیده نشود. بحث‌های انحرافی و مسائل ساده و پیش‌پاافتاده ممکن است وقت کلاس را بگیرند.
گام چهارم طبقه‌بندی اندیشه‌هاست. معلم از گروه‌ها می‌خواهد اندیشه‌های خود را روی تابلو بنویسند و چنانچه هریک از گروه‌ها اندیشه‌های دیگری دارند می‌توانند به آن بیفزایند. سرگروه‌ها می‌توانند نظرات و اندیشه‌های تکراری را حذف کنند. گام پنجم قضاوت و ارزشیابی اندیشه‌هاست. اکنون باید آرا پالایش شوند و نظرات مشابه و نامناسب حذف، سپس بررسی و ارزشیابی و طبقه‌بندی شوند.
بارش مغزی را می‌توان با روش‌های گوناگونی اجرا کرد، مثلاً پیش از جلسه از همه بخواهیم پیشنهادهای خود را کتباً در اختیار رئیس جلسه قرار دهند، یا از شرکت‌کنندگان بخواهیم افکارنویسی کنند و نظرات خود را در مدتی کوتاه بنویسند، یا تلفیقی از افکارنویسی و بارش مغزی که شرکت‌کنندگان هرکدام شخصاً فهرستی از کلمات مرتبط با مسئله را تهیه کنند. مزیت این روش بر روش بارش مغزی در این است که قابلیت بسط و گسترش پیشنهادها را دارد. بارش مغزی هدایت‌شده چنان است که رئیس جلسه از گروه می‌خواهد مسئله را ریشه‌ای بررسی کنند و رفته‌رفته با مطرح شدن نظرات متفاوت، اطلاعات بیشتر و پیشنهادهای جدیدتر مطرح شود. با این روش مانع تصمیم‌گیری ناپخته در فرایند حل مسئله میشود. در گونه دیگر بارش مغزی عناصر جلسات آزاد و روابط اجباری به‌طور فزاینده ترکیب می‌شوند تا اینکه گروه به راه‌حل نهایی مورد توافق دست یابند، گاه در جلسات فعال با بیان فکرهای متنوع، این بارش به طوفان فکری بدل میشود.
هنگام انشانویسی می‌توان از این روش به‌خوبی استفاده کرد. ابتدا موضوع را روی تخته می‌نویسیم، سپس به‌کمک بارش مغزی از همه می‌خواهیم درباره آن نظر دهند و سرانجام جمع‌بندی کنند و بعد از آن درباره موضوع چند بند بنویسند. انشا را با روش بارش می‌توان به‌گونه‌ای دیگر هم اجرا کرد؛ موضوع واحدی مثلاً پاییز داده میشود، هرکس یک جمله درباره پاییز بگوید و روی تخته ثبت شود، در نهایت جملات تولیدی به‌کمک بارش فکری منظم و بندنویسی شود تا انشایی واحد شود.
هنگام معنی شعر از دانش‌آموزان می‌خواهیم آنچه از بیت می‌فهمند بیان کنند. از قبل ارائه هرگونه نظری را آزاد می‌گذاریم تا به‌راحتی اظهار کنند. در پایان اظهار نظرها جمع‌بندی و بهترین نظرات به‌صورت اصلاح‌شده بیان شود.
در قصه‌خوانی معلم ابتدا قسمتی از داستان را برای دانش‌آموزان می‌خواند، سپس در نقطه اوج داستان توقف می‌کند و از دانش‌آموزان و گروه‌های کلاس می‌خواهد بقیه داستان را به‌کمک بارش مغزی حدس بزنند و بعد از شنیدن نظرها بقیه داستان را بخواند.
در درس تاریخ ادبیات یکی از مسائل درس را به‌صورت سؤال مطرح می‌کنیم، مثلاً علت بازگشت ادبی چیست. هریک از دانش‌آموزان نظر خود را می‌دهند و در نهایت نظرات جمع‌بندی و ارائه میشود. معلم نیز علل را کامل بازگو می‌کند. حتی درست‌نویسی و آموزش زبان هم به‌کمک بارش فکری ممکن است، مثلاً می‌پرسیم علت اینکه درازنویسی موجب ابهام در جمله میشود، چیست. هریک از دانش‌آموزان به‌فراخور دانش و تجربه دلیل خود را ارائه می‌دهند و سرانجام جمع‌بندی میشود.
