علمدار طراحان پوستر دفاع مقدس که بود؟/ نشانه‌شناسی پوسترهای ۸ سال دفاع مقدس

خبرگزاری تسنیم-محمد خاجی: هنر دفاع مقدس از آن دست مفاهیمی است که به‌فاصله کوتاهی پس از ظهور انقلاب اسلامی متولد شد. پس از هجوم رژیم بعث به خاک کشورمان، جامعه جهانی شاهد حضور حماسی و شورآفرین خیل انبوهی از رزمندگان غیور ایرانی به جبهه‌های نبرد حق علیه باطل شد؛ این حضور باشکوه و دشمن‌شکن، با مجاهدت‌ها، رشادت‌ها و ازجان‌گذشتگی‌های بسیاری همراه بود؛ به‌نحوی که از همان روزهای آغازین جنگ، ذهن و روح هنرمندان متعهد ایرانی را به خود معطوف ساخت.

دیری نپایید که جمعی قابل‌توجه از هنرمندان متعهد ایرانی؛ به‌ویژه هنرمندان عرصه هنرهای تجسمی به مجاهدت‌ها و حماسه‌آفرینی‌های باشکوه رزمندگان ایرانی واکنش نشان دادند و با خلق آثاری متناسب با حال‌وهوا و اتمسفر آن مقطع تاریخی، گامی مهم و قابل اعتنا در راستای پاسداشت ارزش‌های دوران دفاع مقدس برداشتند.

خلق آثار هنری متعدد از سوی هنرمندان متعهد عرصه هنرهای تجسمی و هنرمندان متعهد سایر رشته‌های هنری نظیر؛ سینما، تئاتر، موسیقی و...، باعث تولد هنری یگانه و ارزش‌مدار شد که بعدها به آن عنوان هنر دفاع مقدس اطلاق گردید.

اکنون همزمان با چهلمین سالگرد حماسه پر شور و شعور دفاع مقدس، به‌سراغ «محمد خزائی»؛ هنرمند گرافیست و استادتمام گروه گرافیک دانشکده هنر دانشگاه تربیت مدرس رفتیم و با او درباره ماهیت، اجزا و عناصر نشانه‌شناختی هنر دفاع مقدس به گفت‌وگو نشستیم. خزائی؛ خود یکی از هنرمندان کنشگری است که به نسل نخست هنرمندان انقلاب اسلامی تعلق دارد و کارهای ماندگارش در حوزه گرافیک، در گنجینه آثار ارزشمند هنر انقلاب اسلامی و دفاع مقدس ثبت شده است.

نخستین بخش از گفت‌وگو با محمد خزائی چندی پیش از خبرگزاری تسنیم منتشر شد که مشروح آن در لینک زیر قابل مشاهده است:

اینک، بخش دوم و پایانی گفت‌وگو با این هنرمند و مدرس دانشگاه را از نظر می‌گذرانید:

از نگاه شما مهم‌ترین نمادها و نشانه‌های تصویری- هویتی(عناصر نشانه شناختی) هنر دفاع مقدس چیست؟

هنرمندان دفاع مقدس با ظرافت و لطافت معنوی، هنر حماسی –رزمیِ خشک و معمولِ جنگ‌ها را به سوی هنری حماسی - عرفانی سوق دادند. آثار هنرمندان عرصه هنرهای تجسمی از نظر رنگ، فضا و معنا به  تصویرگری صحنه‌های حماسه عرفانی سالکان راه خدا تبدیل شد؛ این برهه زمانی دورانی پربار در تمامی ابعاد فرهنگی از جمله هنر اسلامی بود که نقش به‌سزایی در شکل‌گیری، گسترش و تداوم سبک هنری نوینی داشت؛ سبکی که در آینده نه چندان دور نیز نهایت شکوفایی و بلوغ هنر اسلامی ایران را به دنبال خواهد داشت.

پوسترهای دفاع مقدس بر خلاف پوسترهای جنگ جهانی اول و دوم، خود به روشنی بازتاب شرایط معنوی حاکم بر جبهه‌ها است؛ موضوع بیشتر پوسترهای دفاع مقدس با حماسه عاشورا پیوندی خاص دارد؛ هنرمندان طراح، جلوه‌هایی از پیام و مفاهیم حماسه عاشورا را در قالب‌هایی نمادین همچون: کلام و نقش، با درایت و ظرافت تمام در آثار هنری خویش متجلی ساخته‌اند.

کل یوم عاشورا، سید حمید شریفی آل هاشم، 1364

از جمله موضوعات بسیار مهم دیگری که در آثار هنرمندان و طراحان پوسترهای مربوط به حماسه هشت سال دفاع مقدس وجود دارد، می‌توان به مواردی نظیر: تقدس سرزمین‌های جنگی به مانند کربلا، جنگ بین حق و باطل، تشییع جنازه شهدا، وعده پیروزی، یاد اسراء، نماز، جهاد، شهادت و ... اشاره کرد.

 راهیان راه زینب، محمد خزایی، 1362

بیشتر هنرمندان طراح پوسترهای دفاع مقدس، خود؛ جوانانی بسیجی بودند که در این سنگر انجام وظیفه می‌کردند و البته بی‌خبر از صحنه‌های رزم هم نبودند. در آن ایام این امر بسیار معمول بود که خود هنرمند اوقاتی را در جبهه‌ها حضور پیدا می‌کرد و درعین‌حال، همان‌جا فعالیت هنری خود را نیز از نزدیک ادامه می‌داد.

بی‌شک زنده یاد ابوالفضل عالی را باید پیشتاز و علمدار طراحان پوسترهای دفاع مقدس دانست:

  مقاومت، ابوالفضل عالی، 1365

ابوالفضل عالی از معدود هنرمندان عرصه هنرهای تجسمی بود که گرافیک دفاع مقدس توسط او و با همراهی گروهی از هنرمندان جوان عرصه هنرهای تجسمی چون: احمد آقا قلی‌زاده، سید حمید شریفی آل‌هاشم، ناهید فراست، مجید قادری، مسعود قندی، مصطفی گودرزی، علی وزیریان، بنده و... شکل گرفت و بسیاری از آرمان‌ها، ارزش‌ها و حماسه‌های دفاع مقدس را با پوسترهای خود در تاریخ به تصویر کشیدند که بخشی از آثار این هنرمندان نیز به چاپ رسیده است.

با نگاهی به آثار خلق شده در سپهر هنرهای تجسمی انقلاب و دفاع مقدس درمی‌یابیم که «نمادگرایی» از جایگاه والایی برخوردار است؛ در حقیقت یکی از مهم‌ترین عوامل شکل‏دهنده به هنر ایران، در طول دوره های مختلف، حضور عناصر نمادینی است که ریشه در سنت و آداب معنوی دارد. حضور مؤثر این شاخصه‌ها است که هرچند با قوت و ضعف، اما همچنان تا به امروز در آثار هنری جریان پیدا کرده است. هنرمندان ایرانی بسیار مشتاق بوده و هستند تا آثار خود را در قالب طرح و فرم‌هایی زیبا ارائه داده و جهانیان را به فرهنگ و هویت خویش ارجاع ‌دهند؛ به نحوی که برای همه اقوام لذت‏بخش و متحیرکننده باشد.

بیشتر پوسترهای جنگ دارای فضاسازی‌های زیبای تزیینی همراه با نقوش ایرانی هستند. این هنرمندان متعهد و معتقد هستند که همواره ارزش‌ها و مفاهیم نمادین آثارشان -حتی اگر زمانی هم برای مخاطبین خود پیامی را اعاده نکنند- از راه تزئین بر جای می‌ماند و ارزش‌های ویژه خود را حفظ می‌کند؛ زیرا همواره امکان احیاء رمزها وجود دارد و هنرمندان می‌توانند معنای گم‌شده رموز را دوباره اعاده کنند و آنها را به شکل تمام و کمال به فضیلت اصلی‌شان بازگردانند.

نمادپردازی همچنان به عنوان یک روش، جایگاهی ویژه را در هنرهای تجسمی خصوصاً گرافیک دفاع مقدس به خود اختصاص داده است. به عنوان مثال؛ پوستر «جمال آفتاب» با تصویر صورت باطنی رزمنده‌ای که در آب انعکاس یافته، نمادی از فلسفه وجودی شهید است که مثل خورشید، روشنی‌بخش راه مستقیم و روشنایی‌بخش است:

جمال آفتاب، سید حمید شریفی آل هاشم، 1364

یا حضور چهره شهدا بر فراز آسمان در پوستر «بهشت زهرا» نماد حیات و زنده بودن شهیدان است:

بهشت زهرا، ابوالفضل عالی، 1362

همچنین گل نیلوفر در پوستر«نیلوفر نور» بیانی نمادین از رشد معنوی وعرفانی رزمندگانی است که یک شبه ره صدساله را درمی‌نوردند و نظاره‌گران افق ملکوتی می‌شوند:

نیلوفر نور، محمد خزایی 1365

شستن غبار زمینی پیکر رزمندگان با بارانی از گل‌های آسمانی در پوستر «زائر» و ...  همگی جلوه‌هایی روشن از بیان نمادین این آثار است:

زائر، مصطفی گودرزی، 1365

علاوه بر بیان نمادین و استفاده از استعاره‌های بصری برای ارائه مفاهیم معنوی دفاع مقدس، ویژگی مهم دیگری که در در پوسترهای دفاع مقدس وجود دارد، بهره‌گیری و به خدمت قرار دادن عناصر تزئینی هنرهای ایرانی در قالبی نو و برداشتی مدرن است. همان‌طور که پیشتر هم اشاره کردم، برای بسیاری از کارشناسان هنری، استفاده از عناصر هنر ایرانی در کنار شیوه‌های نوین روز، غیر قابل اجتناب بود و شاید بتوان گفت اتفاق مهم در هنر دفاع مقدس، استفاده و در خدمت قرار گرفتن عناصر هنر ایرانی و برداشتی گزینشی از هنر مدرن برای بیان تصویری مفاهیم دفاع مقدس بود؛ به‌طور مثال، حضور عناصر نگارگری در پوسترهای دوران دفاع مقدس شاهدی بر این مدعا است؛ مثلاً در پوستر «عروج» حضور نقش درخت سرو، هاله نور و روبان، مفهوم نمادین نویی را منطبق با مبادی هنر گرافیک ارائه می‌دهد:

عروج، مجید قادری، 1364

 این شیوه در پوستر «خرمشهر» نیز جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است:

خرمشهر، احمد قلی‌زاده، 1364

و در نهایت پوستر «یا فتح یا شهادت» با تلفیقی از نقوش اسلیمی و صحنه رزم، در فضایی فرازمینی به بیان نمادین از رشد معنوی وعرفانی رزمندگان با ترکیبی متناسب اشاره می‌کند:

یا فتح یا شهادت، علی وزیریان، 1364

برخی مدعی‌اند که هنر دفاع مقدس مدتی پس از پایان دوران جنگ تحمیلی 8 ساله به پایان رسید و اکنون دیگر بضاعت و ظرفیت زایش چندانی برای ظهور و بروز ندارد؛ تحلیل شما نسبت به این مدعا چیست؟

هنر دفاع مقدس را باید یکی از دوره‌های درخشان فرهنگ و هنر در تاریخ انقلاب اسلامی ایران قلمداد کرد؛ هنرمندان این دوره با برداشتی ماهرانه از مبانی هنر کهن ایرانی-اسلامی و منطبق با شرایط و امکانات روز، پا به عرصه وجود نهادند.

پوسترهای دفاع مقدس فقط رنگ و شکل نیستند؛ هنرمندان با مهارتی فنی همراه با معرفتی معنوی توانستند بسیاری از مفاهیم و حماسه‌ها را در قالب آثار هنری تازه ارائه سازند؛ پوسترهای حماسه دفاع مقدس نه‌تنها حامل ارزش‌های معنوی هنر مقاومت، بلکه روزنه‌ای نافذ در امتداد میراث مصور حماسه معنوی کربلا هستند.

سوگمندانه، پس از پایان هشت سال دفاع مقدس با وجود شور و شوق هنرمندان متعهد، توجه و حمایت مسئولین از هنر دفاع مقدس برداشته شد؛ این اتفاق در حوزه هنرهای تجسمی بیش از همه رخ داد؛ بسیاری از هنرمندان حوزه هنری از جمله خود بنده که برای تکمیل تحصیلات راهی دانشگاه‌های خارج از کشور شده بودیم، پس از بازگشت بار دیگر به حوزه هنری مراجعه کردیم اما مسئولین وقت حوزه تمایلی نسبت به ادامه کار ما نشان ندادند؛ این‌چنین شد که به تدریج، بسیاری از فعالیت‌های هنری در حوزه هنرهای تجسمی دفاع مقدس مسکوت ماند.

انتهای پیام/