گنجینه ماندگار(۲)|کتابخانه غرب ایران و ماجرای خواندنی نجات برخی نسخه‌های خطی همدان
گروه استانها-کتابخانه غرب یکی از کتابخانه‌های کهن و ارزشمند شهر همدان است که در دوران پهلوی برپا شده و به بهره‌برداری رسیده است.در این مرکزکتاب‌هاونسخ خطی بسیار با ارزشی نگهداری می‌شود کتاب‌هایی که از مهلکه‌های تاریخی بسیار جان سالم به در برده‌اند.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از همدان، شاید کمترکسی بداند که بانی و واقف مدرسه و کتابخانه آخوند یا همان حوزه علمیه آخوند ملاحسین فرزند ملا احمد مختارانی اردستانی است. ملاحسین از بزرگان مجتهدین و فقهاء همدان بود و دست بالایی در مباحث اصول و کلام داشت و در کلام نیز دارای رای بود کما اینکه در همدان حاکم مذهبی به شمار می‌آمد.
خسرو محمدی کارشناس و پژوهشگر وقف و امور خیریه در همدان در گفت‌وگو با تسنیم ماجرای ساخت این مرکز به دست این عالم جلیل القدر را گونه تعریف می‌کند: ایشان به برپایی حوزه علمیه آخوند پرداخته و در سال 1240 آن را راه اندازی کرد.گرمابه‌ای نیز در کنار آن ساخت. سپس محمد شاه قاجار که ارادتی به ایشان داشت از وی خواست تا مسجدی نیز به آن مجموعه اضافه کند که آن را مسجد شاه نامیدند.
وی افزود: هنوز کار ساختمان آن به پایان نرسیده بود و به موقوفه علیهم (بهره‌برداران) سپرده نشده بود که محمد شاه قاجار از دنیا رفت و به دلیل نبود اعتبار که محمد شاه ضمانت آن را کرده بود کار به پایان نرسید. سالیانی چند دیوارهای آن همچنان باقی بود تا در دوران رضاخان از آجرهای آن برای ساخت مدرسه نوبنیاد نصرت استفاده کردند و مسجد شاه برای همیشه از نقشه شهر همدان خارج شد.
این کارشناس امور وقف که در این زمینه پژوهش‌های گسترده‌ای انجام داده است، عنوان کرد: بعدها مرحوم آیت الله آخوند ملا علی معصومی همدانی(ره) در دوران پهلوی دوم مدرسه ساخته شده به دست ملاحسین را بازسازی کرد و جان تازه‌ای به آن بخشید.
کتابخانه غرب (آیت الله ملاعلی معصومی همدانی)
محمدی درباره ماجرای شکل‌گیری کتابخانه مدرسه آخوند نیز اظهار داشت: کتابخانه غرب یکی از کتابخانه‌های کهن و ارزشمند شهر همدان است که در دوران پهلوی برپا شده و به بهره‌برداری رسیده است. این کتابخانه در خیابان شهدا و در محل حوزه علمیه مرحوم آیت الله آخوند همدانی قرار دارد. ارزش این کتابخانه که بارها بازپیرایی و بازسازی شده است به کتاب‌های ارزنده به ویژه نسخه‌های خطی کمیاب موجود در آن است. کتاب‌های این کتابخانه در سه طبقه و به شکلی چینش شده‌اند که یک طبقه مخزن و طبقات دیگر برای طلاب و همگان قابل استفاده باشد.
جمع‌آوری و نجات برخی نسخه‌های خطی همدان
وی توضیح داد: بازسازی بنای مدرسه آخوند، افزایش طلاب و نیاز مردم همدان، آیت الله آخوند را برآن داشت تا کتابخانهای در داخل حوزه یا کنار آن برپا کند، این تصمیم در سال 1324 اجرایی شد، ایشان خود پیشگام شد و با تهیه تعدادی کتاب و قرار دادن آنها در کتابخانه کار را آغاز کرد.
این کارشناس و پژوهشگر امور وقف بیان کرد: پس این اقدام آیت الله آخوند کتاب‌های دیگری از سوی مرحوم عنایت‌الملک پیران و دیگران به هسته نخستین کتابخانه اضافه شد. علاوه بر این مرحوم حاج شیخ علی اصغر ذکاوتی که در آن زمان از شاگردان آقای آخوند به شمار می‌آمد ضمن ملاقات با ایشان از وجود کتابخانهای در روستای بوبوک آباد (قهاوند) خبر دادند که در آستانه نابودی بود.
وی افزود: این کتابخانه نیز متعلق به جد شیخ علی اصغر، حاج شیخ جعفر کبودرآهنگی بوده است. ایشان با تیزبینی این مطلب را اینگونه به اطلاع آیت الله آخوند رساندند: «گنجینه‌ی نسخه‌های خطی مرحوم حاج محمدجعفر قراگزلو (درگذشته‌ی 1238 قمری) واقع در قریه‌ی بیوک آباد قهاوند در آستانه فرسایش و نابودی قرار گرفته و به اندک درنگی دیگر، اثری از نسخه‌های خطی این کتابخانه برجا نخواهد ماند.
محمدی درباره شکل‌گیری این کتابخانه نیز عنوان کرد: این کتابخانه در آغاز به وسیله مرحوم حاج صفرخان ابن حاج عبدالله بیک قراگزلو، پدر مرحوم حاج محمدجعفر مجذوب که اهل فضل و کمال و از دانش آموزان سیدابراهیم رضوی قمی بوده برپا شده بود، سپس حاج صفرخان کتاب‌های خطی شخصی خود را به صورت کتابخانه کوچکی، وقف همگانی کرد و برای نگهداری هرچه بیشتر آن در آینده، فرزند خود محمدجعفر (مجذوبعلی) را وصی خویش قرار داد.
وی گفت:کتابخانه‌ی مزبور در زمان شیخ محمدجعفر در روستای بیوک آباد همدان گسترش یافت. او که خود درس خوانده و صاحب اثر بود به آن مجموعه ارزشمند، تألیفات و تعلیقات خود و سپس کتاب‌های ارزشمند دیگری نیز افزود و موجب رونق بیش از پیش میراث پدر گشت. فراوانی آن نسخه‌های خطی که دربرگیرنده کتاب‌های فارسی و عربی بود به 4000 جلد می‌رسید، چنانچه خود او در کتاب (مرآت الحق) درباره آن مجموعه چنین می‌نویسد:«کتب مبسوطه و مختصره از محققین و محدثین و عرفا و حکماء الهیین آنچه نزد این ضعیف جمع شده است مظنه آنست که نادر است نزد عالمی دیگر جمع شده باشد».
این کارشناس و پژوهشگر امور وقف ادامه داد: این کتابخانه در زمان فرزند حاج محمد جعفر، یعنی مرحوم «حاج میرزا علی نقی قراگزلو» که از شاگردان برجسته صاحب جواهر نیز بوده است همچنان برجای و نظمی داشته و حتی بر شمارگان آن افزوده گشت. پس از درگذشت مرحوم حاج میرزاعلی نقی (به سال 1289 قمری) این گنجینه علمی و عرفانی در اثر بی‌توجهی متولیان دچار فرسایش شد.
وی اظهار داشت: در جنگ جهانی اول که منطقه همدان از جمله بیوک آباد آوردگاه سپاهیان روسیه و عثمانی بود، کتابخانه مزبور مورد دستبرد سربازان روسیه و ترکتازی سپاهیان عثمانی قرار گرفت. برخی سپاهیان از برگه‌های ظریف آن کتاب‌های خطی بجای کاغذ سیگار استفاده کردند.
محمدی با بیان اینکه در همان دوران کتابخانه دچار آتش‌سوزی گردیدو آثار سوختگی برجا مانده بر پیکر بعضی نسخ خطی آن کتابخانه در پیوند با همان دوران است، مطرح کرد: پس از آن دوران بار دیگر این گنجینه دچار آسیب شد. این بار بی قیدی متولیان و همچنین بی تفاوتی علماء شهر همدان، سبب شد که بقایای چنین گنجینه علمی، دچار آب فراگرفتگی (چکه) و رطوبت و موریانه‌زدگی گردیده و برخی از نسخه‌های آن نیز در منزل علماء روستاهای پیرامون به امانت سپرده شود.
وی توضیح داد: پس از دگرگونی‌های ناخوشآیند، کوشش آیت الله آخوند همدانی بر بازیابی کتابخانه‌ی مزبور که نیم رمقی بیش از آن باقی نبود، کارساز شد، ایشان در آغاز به وقف‌نامه کتابخانه مراجعه کردند سپس دستور دادند تا باقی مانده آن کتابخانه به شهر همدان آورده شود تا از گزند رویدادهای نابودگر دیگر در امان بماند.
این کارشناس و پژوهشگر امور وقف با اشاره به اینکه مسئول این کار حاج شیخ علی اصغر ذکاوتی قراگزلو بود که ایشان به همراه فرزند خود استاد علی رضا ذکاوتی قراگزلو با یک چهار چرخه از همدان به سوی بوبوک آباد به راه افتادند تا نسخه‌های خطی بازمانده از حوادث جنگ دوم جهانی را نجات دهند، اظهار داشت: این دو با سختی و کوشش فراوان نسخه‌های بازمانده را به همدان آوردند.
وی توضیح داد: در ادامه با پیگیری‌های دامنه‌دار عده‌ای از فضلای حوزه به ویژه مرحوم شیخ علی اصغر ذکاوتی، برگه پاره‌های نسخه‌های مزبور به صورت 400 مجلد کتاب خطی گران‌بها ضمیمه کتابخانه مدرسه آخوندشد هرچند مشکل نبود گنجایش در محل کتابخانه همچنان وجود داشت.
محمدی با بیان اینکه در سال 1331 حیاط نسبتا وسیعی در جنب مدرسه آخوند بنابر وصیت مرحوم حاج محمدجواد کرمانشاهچی در اختیار آیت الله آخوند قرار داده شدو ایشان نیزقسمت جنوبی ساختمان اهدایی را به کتابخانه اختصاص دادند، افزود: در سوم فروردین سال بعد تعداد 700 جلد کتاب موجود کتابخانه مدرسه آخوند زیرنظر محمدجواد مقصود که به تازگی از نجف به همدان برگشته بود، به محل نو آورده و به آن جنبه همگانی داده شد. از آن پس تا به امروز همه آن مجموعه به «کتابخانه و قرائتخانه عمومی غرب» مدرسه‌ی آخوند همدان، مشهور شده است.
وی اظهار داشت:در ادامه با اهداء کتاب‌های چاپی و خطی به دست مردم همدان، مؤسسات علمی و کتاب‌هایی که خود آیت الله آخوند خریداری می‌کردند روز به روز بر شمارگان کتاب‌های کتابخانه افزوده می‌شد. کمی بعد کتاب‌های کتابخانه مرحوم «محمد سجادی همدانی» که بدون بهره‌‌وری مانده بود به کوشش مرحوم «مرتضی محتاج» این کتابخانه 400 جلدی به وسیله فرزندان آن مرحوم «حسین سجادی» و «حسن سجادی» به کتابخانه غرب اهدا شد.
این کارشناس و پژوهشگر امور وقف عنوان کرد: بازتاب شکل‌گیری چنین کتابخانه بااهمیتی میرزاعبدالرزاق حائری را بر آن داشت تا پیشنهاد فروش نسخه‌های خطی کتابخانه‌ی خود را با قیمتی پائین به کتابخانه غرب ارائه دهد. آیت الله آخوند که علاقه‌مند به گسترش کتابخانه غرب بود، آقای مقصود را مامور کرد تا نسخه‌های مزبور را بررسی و گزارش کیفیت و کمیت آنها را به ایشان گزارش کند. پس از بررسی‌های لازم، کتاب‌های مزبور که بیش از 200 جلد کتاب خطی ممتاز بودند خریداری و به مجموعه اضافه گردید.
وی تصریح کرد: این روند به خوبی نشان می‌دهد که در صورت وجود مرکزی با مدیریت آگاه و متصدیان کاربلد چگونه می‌توان گنجینه‌ای ارزشمند را از جای جای یک شهر و استان در مرکزی با صلاحیت گردآوری کرد و به نسل‌های آینده ارائه داد. به این ترتیب یکی از کتابخانه‌ها و قرائتخانه‌های بزرگ همدان به کوشش روحانی مردمی و دانشمند، آیت الله ملاعلی معصومی همدانی و تنی چند از شاگردان و همراهانش برپا گردید. این حرکت را می‌توان بزرگترین حرکت در امر نجات نسخه‌های خطی و برپایی کتابخانه در همدان و در دوران پهلوی دانست.
رقیه محمدی وحدتیان
انتهای پیام/742/ ت
