۵ روش ساده و کم‌هزینه برای مهار "بحران فرونشست" و احیای آبخوان‌ها در کشورمان

به گزارش خبرنگار محیط زیست خبرگزاری تسنیم؛  ذخایر سفره‌آب‌های زیرزمینی در کشورمان طی 30 سال اخیر با سرعت زیادی کاهش یافته است و در حال حاضر 134 کیلومتر مکعب آب از آبخوان‌های ما مصرف شده است همچنین در حالی که سقف مصرف مجاز آب‌های زیرزمینی در جهان نهایتا 40 درصد تعریف شده، این مقدار در کشور ما به 96 درصد رسیده است!

کسری مخازن آب زیرزمینی بیشترین تاثیر را در تشدید بحران "فرونشست" دارد و این کاهش منابع آب سبب شده که ایران با میانگین فرونشست 30 سانتی‌متر در سال، رتبه چهارم جهان از نظر وخامت شرایط فرونشست را در اختیار داشته باشد!

در سایر کشورهای جهان که با پدیده فرونشست مواجه بوده‌اند, روش‌هایی از جمله  تزریق آب‌های مازادِ روی سطح زمین به سفره‌های زیرزمینی, استفاده صحیح و کارآمد از منابع آب با اصلاح روش‌های آبیاری, ممنوعیت استفاده بیش از حد از حوضه‌های آب‌های زیرزمینی, تصفیه آب‌های شهری و استفاده مجدد از آن در کارخانه‌ها, کاهش صنایع آب‌بر و کنترل قانونی منابع آبی اجرایی شده است که این اقدامات نتیجه‌بخش بوده و فرونشست در این کشورها مهار شده است.

تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها یکی از روش‌هایی است که کارشناسان برای احیای آبخوان‌ها و مهار فرونشست پیشنهاد می‌کنند؛ این روش بسیار کم‌هزینه است و با مبلغ اختصاص داده شده به پروژه ساخت یک سد، می‌توان هزاران نمونه از این پروژه‌ها را در کشور اجرا کرد!

با استفاده از روش‌های تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها می‌توان پساب‌, آب باران و آب ناشی از سیلاب را به اعماق زمین فرستاد و سفره‌های آب زیرزمینی را مجدداً بازیابی کرد.

معمولا آب مورد نیاز جهت تغذیه سفره‌های زیرزمینی از آب مازاد یا پساب و رواناب‌ها تامین می‌شود؛ جریان زمستانه چشمه‌ها و قنوات، فاضلاب‌های خانگی و صنعتی، پتانسیل سیلابی حوضه‌ها، آب مازاد آبیاری و پتانسیل رواناب پایه مازاد بر مصرف به ویژه در فصولی که نیاز به آب کشاورزی کاهش می‌یابد, از جمله منابع آبی است که جهت تغذیه سفره‌آبهای زیرزمینی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

روش های مختلف تغذیه مصنوعی عبارتند از:

1. "پخش آب" که به 4 روش انجام می‌شود.

غرقاب کردن زمین در زمین‌های وسیع (basin)

در این روش آب بر روی زمین مسطح پخش شده تا به تدریج به درون زمین نفوذ کند؛ این روش، روشی نسبتا ساده و کم‌هزینه بوده و تنها نیازمند ساخت پشته‌هایی در اطراف منطقه است تا آب در همان بخش مورد نظر قرار گیرد. لازم به ذکر است که میزان پخش آب و عمق باید به گونه‌ای باشد که از فرسایش جلوگیری شود؛ این روش در فصل زمستان که تبخیر کمتر است می‌تواند اثربخش باشد.

 تغذیه از طریق رودخانه (stream channel)

در رودخانه‌های آبرفتی، آب حین جریان در بستر رودخانه نفوذ کرده و وارد آب‌های زیر زمینی می‌شود, حال با اقداماتی همچون عریض کردن بستر رودخانه‌ها، ایجاد موانع یا سدهای کوچک می‌توان شرایطی را به‌وجود آورد تا زمان نفوذ و سطح نفوذ آب رودخانه به آب‌های زیرزمینی افزایش پیدا کند.

 تغذیه از طریق ایجاد نهر (ditch method)

در این روش تعدادی نهر با عرض یک تا 3 متر و به فاصله نزدیک نسبت به همدیگر ساخته شده و آب وارد این نهرها می‌شود تا به درون زمین نفوذ کند.

تغذیه از طریق پخش سیلاب (flooding method)

این روش همانطور که از نام آن واضح است شامل هدایت پخش و نفوذ سیلاب به درون زمین و تغذیه سفره‌های زیرزمینی است؛ افزایش رطوبت خاک و کاهش حساسیت خاک نسبت به فرسایش بادی, افزایش عملکرد محصول و تولیدات علوفه در مراتع, تکمیل تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی در مناطقی که فعالیت‌های بیشتر موجب کاهش، یا متوقف شدن تغذیه سفره شده و مهار کردن سیلاب و جلوگیری از فرسایش خاک,  از جمله محاسن پخش سیلاب در تغذیه مصنوعی است.

2.گودال‌های تغذیه

در زمین‌هایی که یک لایه با نفوذ‌پذیری کم بر روی لایه نفوذ‌پذیر واقع شده است, با حفر گودال‌هایی می‌توان شرایط را برای نفوذپذیری آب فراهم کرد؛ گودال‌های حفر شده در این روش باید از لایه سطحی که نسبتا نفوذ‌پذیری کمی دارد عبور کرده و به لایه‌ای برسد که نفوذپذیری آب بیشتر باشد.

3.چاه‌های تغذیه

در این روش با ورود آب به چاه و نفوذ آب از دیواره‌های چاه به اطراف تغذیه صورت می‌گیرد؛ در هنگام تغذیه از طریق دیواره‌ها با مسدود شدن مقداری از منافذ، هدایت هیدرولیکی کاهش می‌یابد و بنابراین میزان تغذیه از چاه از میزان پمپاژ کمتر می‌شود؛ به طور کلی یک چاه تغذیه بر عکس یک چاه پمپاژ عمل می‌کند. در شکل زیر چگونگی تغذیه از طریق چاه نشان داده شده است:

4. پخش پساب روی زمین

این روش از طریق تغذیه آب‌های زیرزمینی با استفاده از فاضلاب‌های تصفیه شده انجام می‌شود؛ با این عمل علاوه بر تغذیه به دفع پساب‌ها نیز کمک می‌شود.

5.  روش‌های تلفیقی

در روش‌های تلفیقی از هر دو نوع سیستم سطحی و زیرسطحی به‌صورت توام استفاده می‌شود؛ از جمله محاسن روش‌های سطحی سادگی کار، محدوده زیاد نفوذ و قدرت ذخیره آب را می‌توان نام برد و از محاسن سیستم‌های زیر سطحی یا عمقی می‌توان به امکان دسترسی به سفره های عمیق تر و حداقل اراضی اشاره کرد.

بنابراین تلفیق دو سیستم می‌تواند بر کارایی یک طرح تغذیه مصنوعی بیافزاید؛ تلفیق سیستم‌ها به شرایطی مانند توپوگرافی، منابع آب، قابلیت ذخیره سفره و هدایت هیدرولیکی بستگی دارد. روش های تلفیقی شامل تلفیق سازه‌های قنات و آب زیرزمینی، اصلاح سفره، استفاده از قنوات متروکه و …, هستند.

اهداف طرح‌های تغذیه مصنوعی آب‌های زیرزمینی:

1. کنترل و مهار سیلاب‌ها و ذخیره مقدار مازاد آن‌ها

2. استفاده از پتانسیل مخزن زیرزمینی جهت ذخیره آب مازاد در فصل غیر زراعی

3. جلوگیری از پدیده نشست زمین

4. مقابله با پدیده هجوم آب‌های شور

5. حذف آلودگی‌های میکروبی و باکتریولوژیک در اثر حرکت در محیط‌های متخلخل

6. به تعادل رساندن وضعیت آبخوان‌ها در دشت‌های با تراز آبی منفی

7. حفظ انرژی گرمایی زمین

علل گرایش به تغذیه مصنوعی  

1. توسعه شهرنشینی و گسترش شهرها به سمت سازه‌های نفوذ‌پذیر و مخروط افکنه و کاهش تغذیه دشت‌ها از طریق نفوذ سیلاب

2. تغییر الگوی آبیاری و استفاده از روش‌های آبیاری تحت فشار

3. برداشت و ذخیره آب‌های سطحی پیش از نفوذ

4. نشست زمین و متراکم شدن آن

5. افزایش نیاز آبی و هجوم به سمت برداشت آب های زیر زمینی

انتهای پیام/