فیلم/ آشنایی با قبرستان بقیع
بقیع به عنوان زمینی در حاشیه بخش مرکزی یثرب پیش از اسلام، قبرستان مردم این شهر بود و پس از اسلام نیز به عنوان مهمترین قبرستان مدینه شناخته شد.
به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری تسنیم، بقیع به عنوان زمینی در حاشیه بخش مرکزی یثرب پیش از اسلام، قبرستان مردم این شهر بود و پس از اسلام نیز به عنوان مهمترین قبرستان مدینه شناخته شد؛ این قبرستان با وسعت نسبتاً زیاد خود مانند نوع قبرستان‌های کهن که در محیطی باز و پراکنده قرار داشته در طول قرون مختلف اسلامی مدفن صحابه، تابعین و مهمتر از همه چهار تن از امامان شیعه بوده و از این رو محل زیارت تمامی زائران مدینه منوّره است.
بقیع در ناحیه شرقی مسجدالنبی و تقریباً در فاصله دویست متری آن واقع شده و بار‌ها حدود آن تغییر کرده است. این قبرستان تا یکصد سال پیش خارج از حصار قرار داشت اما اکنون در میان شهر مدینه واقع شده و از چند سوی در محاصره خیابان‌های ستین، عبدالعزیز و ابوایوب انصاری قرار گرفته است.
گفتنی است که محدوده حد فاصل میان بقیع و حرم پیغمبر تا چند سال پیش مجموعه‌ای از خانه‌ها و کوچه و بازار و کتابخانه عارف حکمت را تشکیل می‌داد که بخش‌های مختلف آن به مرور از میان رفت و در حال حاضر به صورت یک فضای سنگفرش باز به عنوان حیاط باز مسجد مورد استفاده است.
عنایت رسول خدا به دفن شدگان بقیع
رسول خدا (ص) به بقیع عنایتی ویژه داشت برخی شب‌ها به آنجا می‌رفت و برای اهل بقیع آمرزش می‌طلبید. آن حضرت هر زمان که به زیارت بقیع می‌رفت، خطاب به مدفونین بقیع می‌فرمود:
«السَّلامُ عَلَیْکُمْ دارَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ، وَإِنَّا اِنْ شاءَ الله بِکُمْ لاحِقُون، اَللّهُمَّ اغْفِرْ لَاَهْلِ یقیع الْغَرْقَد. اللهم لا تحرمنا أَجْرَهُم وَ. بعدهم اللّهُمَّ اغْفِرْ لَنا و لَهُمْ»
عایشه در نقلی گفته است: برخی شب‌ها شاهد بود که رسول خدا به آرامی از بستر بر می‌خواست و بیرون می‌رفت. یک بار که او را دنبال کرد، دید که حضرت به بقیع رفت و برای دفن شدگان آن طلب استغفار کرد. همچنین نقل شده است که حضرت در برابر بقیع می‌ایستادند و می‌فرمودند: «السَّلامُ عَلَیْکُمْ یا أَهْلَ الْقُبُور مِنَ الْمُؤْمِنِین وَ الْمُسْلمین»
پس از رحلت پیامبر (ص) تا به امروز این قبرستان همچنان مورد توجه بوده و بسیاری از صحابه و تابعین و علما را در طول تاریخ در آغوش خود جای داده است. مالک بن انس گوید: حدود ده هزار نفر از صحابه در بقیع دفن شده‌اند.
باقی ماندن محل این قبور نشان از آن دارد که قبر‌های مذکور از همان آغاز مورد توجه و زیارت مردم بوده است. این امر اختصاص به شیعه نداشته و اهل سنت نیز نسبت به قبور همسران پیامبر و یا عثمان و نیز برخی از علمای خود؛ مانند مالک بن انس و استاد و شیخ او نافع، قاری قرآن که در کنار هم مدفون هستند، احترام گذاشته و به زیارت آن‌ها رفته‌اند. این مسأله‌ی سبب شد تا به مرور، برای حفظ این قبور، بنا‌ها و بقعه‌هایی که در آغاز کوچک بوده، روی آن‌ها ساخته شود.
عباسیان برای حفظ قبر عباس، بنایی روی آن ساختند از آن جا که قبر عباس در کنار قبر چهار امام و قبر فاطمه بنت اسد بود، بقعه یاد شده بر روی همه آن‌ها یکجا بنا شد. پیش یا پس از آن بقعه‌هایی نیز برای همسران پیامبر، عمه‌ها و نیز امام مالک و غیره ساخته بودند و از قرن ششم به بعد کسانی از بزرگان نیز که علاقمند به برخی از مدفونین در این مکان بودند، بقعه‌هایی برای آنان ساختند.
اکنون قبور موجود در بقیع به صورت فضای باز و ساده و بدون بقعه درآمده و قبر‌ها جز نشانی ساده به صورت سنگی که بالای سر آن‌ها گذاشته شده چیزی ندارد با این حال، تعلق خاطر مسلمانان به مدفون شدگان بقیع سبب گردید که همچنان قبر عده‌ای از بزرگان مدفون، مشخص باقی بماند؛ گرچه به مرور زمان، قبور صد‌ها بلکه هزاران تن از صحابه و تابعین به دست فراموشی سپرده شد و قبر آنان مشخص نیست.
امام حسن مجتبی علیه السلام
سبط اکبر رسول خدا، حسن بن علی(ع) در پانزدهم رمضان سال سوم هجرت به دنیا آمد. وی و برادرش امام حسین (ع) مورد علاقه شدید رسول خدا بودند. امام مجتبی بعد از رسول خدا، در کنار پدرش‌امیرمؤمنان در جنگ‌های جمل، صفین و نهروان شرکت کرد. پس از شهادت‌امیر مؤمنان، مردم عراق با او بیعت کردند. اما به دلایل متعددی وی را همچون پدرش در جنگ با معاویه تنها گذاشتند. او نیز به اجبار حکومت را ر‌ها کرد و عازم مدینه شد. این رخداد در سال 41 هجری اتفاق افتاد، پس از آن امام مجتبی به مدت ده سال در مدینه با شیعیان خود در ارتباط بود.
امام حسن اسوه کاملی برای اخلاق اسلامی بود و بار‌ها اموال خویش را نصف کرد و نیمی از آن را در راه خدا بخشید. عاقبت به توطئه معاویه و به دست همسر نابکارش جَعْده دختر اشعث بن قیس مسموم شد و به شهادت رسید. مردم مدینه در سوگ آن امام به ماتم نشستند.
امام حسن(ع) علاقه‌مند بود تا در کنار جدّش رسول خدا به خاک سپرده شود؛ اما مروانیان با همکاری شخصی که ادعای مالکیت زمینی را داشت که رسول خدا در آنجا مدفون شده بود مانع این کار شدند. امام حسین(ع) به خاطر توصیه برادر به عدم ایجاد درگیری برادرش را در بقیع به خاک سپرد.
امام سجاد علیه السلام
امام سجاد(ع) چهارمین امام شیعه در سال 38 قمری متولد شد و دوران رشد خود را در عهد امامت امام مجتبی و پدر خود حسین بن علی (ع) سپری کرد. آن حضرت در کربلا حضور داشت اما به دلیل بیماری در جنگ شرکت نکرد. پس از آن نزدیک به سی و چهار سال؛ یعنی تا سال 94 قمری رهبری شیعه را بر عهده داشت. این دوره؛ دوره‌ای سخت بود و شیعیان به شدت تحت فشار امویان قرار داشتند. آن حضرت از راه‌های گوناگونی توانست شیعیان خالص را در اطراف خویش گرد آورد و راه را برای فرزندش امام باقر باز کند از مهمترین یادگار‌های امام سجاد دعا‌های آن حضرت است که سرشار از مفاهیم عالی اخلاقی، عبادی و سیاسی است و بخشی از آن‌ها در صحیفه سجادیه است که پس از قرآن و نهج البلاغه یکی از مهمترین متون دینی ما به شمار می‌آید.
بنا به آنچه در برخی از منابع تاریخی آمده است امام سجاد در سال 94 قمری به تحریک ولید بن عبدالملک مسموم گردید و به شهادت رسید و در کنار امام مجتبی در بقیع مدفون شد.
امام باقر علیه السلام
امام محمد باقر (ع) پنجمین امام شیعه در سال 58 قمری به دنیا آمد و تا سال 94 قمری در کنار پدرش در مدینه زندگی می‌کرد. پس از رحلت پدر رهبری شیعه را در دست گرفت. آن امام مشغول حفظ عقاید دینی از تحریف شد و کوشید تا با تربیت شاگردان فراوان، معارف اصیل اسلام را از تحریف امویان حفظ کند. امام باقر(ع) را به دلیل علم و دانش فراوانش باقرالعلوم؛ یعنی شکافنده علوم لقب دادند. جابر انصاری از آخرین صحابه برجای مانده، سلام رسول خدا را به او رساند و امام را بوسید. امام در اوج نزاع‌هایی که میان عالمان مدینه بر سر مسائل اعتقادی و احکام فقهی در گرفته بود خطوط روشنی را در فقه و تفسیر و سیره نبوی تبیین کرد که تکیه گاه شیعیان در مذهب اصیل شیعه است.
امام باقر(ع) در سال 114 یا 117 قمری به تحریک هشام بن عبدالملک به شهادت رسید و در کنار پدرش حضرت سجاد(ع) در بقیع مدفون شد.
امام صادق علیه السلام
امام صادق (ع) که ششمین امام معصوم شیعه با نام او عنوان مذهب جعفری شناخته می‌شود در سال 80 یا 83 قمری در مدینه به دنیا آمد و پس از رحلت پدر رهبری فکری و سیاسی شیعیان اصیل پیرو مذهب امامیه را بر عهده گرفت. آن حضرت تا سال 148 قمری در قید حیات بود در این مدت نزدیک به چهار هزار نفر شاگرد در محفل درسش حاضر شدند و از دانش آن حضرت بهره بردند. امام صادق مورد ستایش تمامی عالمان عصر خویش بود. در متون دینی شیعه چندین هزار روایت از آن حضرت در تفسیر اخلاق و به ویژه فقه رسیده که باعث آن عظمت حدیث شیعه و موجب تقویت بنیه علمی است. امام صادق کوشید تا شیعیان را در برابر دیگران مسلح به دانش حدیث و فقه کند و با انحرافاتی که ممکن بود در میان شیعه به وجود آید به مبارزه برخیزد در دوره این امام نیز جز در چند سال نخست دولت عباسی فشاری سخت بر شیعیان وجود داشت. منصور دومین خلیفه عباسی، نسبت به امام صادق، سخت کینه داشت و عاقبت نیز به نوشته مورّخان در 25 شوال سال 148 هجری آن حضرت به تحریک وی مسموم شد و به شهادت رسید امام صادق در کنار جد و پدرش در بقیع به خاک سپرده شد.
برخی مدفونین در قبرستان بقیع
قبرستان بقیع علاوه بر چهار امام بزرگوار شیعه، مدفن بسیاری از بزرگان دین و اولیای خدا و اصحاب رسول خدا(ص) است. که به معرفی برخی از این بزرگواران می‌پردازیم:
فاطمه بنت اسد
این مادر، از زنان بسیار محبوب نزد رسول خدا(ع) بود. وی آن اندازه عظمت داشت که بنابر نقل‌های تاریخی، به اندرون خانه کعبه رفت و‌امیرمؤمنان(ع) را به دنیا آورد. فاطمه بنت اسد به عنوان همسر ابوطالب در سرپرستی رسول خدا(ص) شریک بود و پیامبر فاطمه بنت اسد را چون مادر خویش میدانست. وی از نخستین زنان مسلمان در مکه بود و پس از هجرت، همراه فرزندش علی(ع) در مدینه زندگی می‌کرد. به نقل از ابن سعد، رسول خدا از او دیدار می‌کرد و در خانه‌اش می‌ماند.
زمانی که فاطمه بنت اسد در سال سوم هجری رحلت کرد، رسول خدا(ص) به شدت متأثر و ناراحت شد. به نقل از منابع، آن حضرت فاطمه بنت اسد را در پیراهنی از خود کفن کرد، پیش از دفن، خود در قبر او داخل شد. وقتی از حضرت پرسیدند که شما این کار را با هیچکس نکردید، فرمود: «اِنَّهُ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ بَعْدَ أَبِی طالِب أَبَرّ بی‌مِنْ‌ها، اِنَّما أَلْبَسْتُ‌ها قَمِیصی لِتُکْتَسی مِن حُلَلِ الْجَنَّة وَ اضْطجعت مَعَ‌ها لِیُهَوّن عَلَی‌ها ضغطة القبر»هیچ کس پس از ابوطالب در حق من، مهربانتر از فاطمه بنت اسد نبود من پیراهنم را بر او پوشاندم تا پروردگار از لباس‌های بهشتی بر او بپوشاند و وارد قبر او شدم تا وحشت قبر بر او آسان شود.
سپس آن حضرت بر وی نماز گزارد و درحالی که می‌گریست، او را در قبر نهاد. آن حضرت خطاب به فاطمه بنت اسد می‌فرمود: «رَحِمَک الله یا اُمّی بعد امّی»
عباس بن عبدالمطلب
عباس عموی پیامبر(ص) بود و در حوادثی که در مکه بر آن حضرت گذشت، در جمع بنی هاشم، از مدافعان رسول خدا(ص) به شمار می‌رفت. او از اشراف مکه تلقی می‌شد و روحیه اشرافی نیز داشت. در عین حال، پس از آنکه اسلام آورد و به دلیل کمکی که در جمع بنی هاشم به رسول خدا(ص) کرده بود و نیز به عنوان عموی آن حضرت، مورد علاقه رسول خدا(ص) بود. وی بعد از رحلت رسول خدا(ص) به‌امیر مؤمنان(ع) وفادار بود و در رجب سال 32 هجری در روزگار عثمان بدرود حیات گفت.
زمانی که عباسیان به قدرت رسیدند، عنایت خاصی به مقبره جدشان در بقیع داشتند و همچنان که گذشت، زمان ناصر عباسی (575-622) که گرایش زیادی به مذهب تشیع داشت، بقعه‌ای روی مقبره عباس و چهار امام ساختند.
ابراهیم فرزند پیامبر(ص)
تنها فرزندی که در مدینه نصیب رسول خدا(ص) شد، ابراهیم بود که از مادری با نام ماریه قبطیه به دنیا آمد. این زن توسط حاکم مصر به رسم هدیه برای رسول خدا(ص) فرستاده شد. ابراهیم در ذی حجه سال هشتم هجرت چشم به دنیا گشود و با تولد او موجی از شادی و سرور مدینه را فراگرفت. محل تولد وی، مکانی بود به نام مشربه‌ام ابراهیم که جای آن هنوز در مدینه مشخص است و تا این اواخر بنایی نیز در آن وجود داشت.
ابراهیم پس از آن که شانزده یا هجده ماه از عمرش گذشت، از دنیا رفت و رسول خدا(ص) را در غم فقدان خود سخت اندوهگین کرد. ابراهیم به توصیه پیامبر(ص) در کنار عثمان بن مظعون، که یاری فداکار و مورد علاقه رسول خدا (ص) بود، دفن شد.
قبر ابراهیم به دلیل محل زیارتی بودن آن، مورد توجه اصحاب و تابعین بود و بعد‌ها که برای برخی از قبور، بقعه ساخته شد، برای ابراهیم نیز بقعه‌ای بنا گردید.
دختران پیامبر(ص)
در بقیع سه تن از دختران و به قولی از فرزندخواندگان رسول خدا(ص) به نام‌های رقیه، ام کلثوم و زینب مدفون‌اند که پیش از این، قبه‌ای بر بالای قبورشان بود و به قبه بنات الرسول شهرت داشت.
همسران رسول خدا(ص)
بیشتر همسران آن حضرت، در بقیع و در کنار یکدیگر دفن شده‌اند. همسران آن حضرت عبارتند از: زینب فرزند خزیمه(متوفای سال 4 هجری قمری)، ریحانه فرزند زبیر(متوفای سال8)، ماریه قبطیه(متوفای سال16)، زینب بنت جحش(متوفای س
ال 45)، سوده متوفای سال (50 یا 54)، صفیه دختر حُیَى بن اخطب‌یهودی (متوفای سال 50)، جویریه فرزند حارث (متوفای سال 50 یا 56)، عایشه دختر ابوبکر (متوفای سال 57 یا 58)، امّ سلمه (متوفای 61) که از بهترین همسران رسول خدا (ص) پس از خدیجه بود و در سال‌های بحران از حامیان ولایت‌امیر مؤمنان بوده است.
عقیل بن ابی طالب
وی فرزند ابوطالب و بیست سال بزرگتر از‌امیرمؤمنان بود و از نسب‌شناسان معروف زمان خویش شمرده می‌شد. وی خانه‌ای در نزدیکی بقیع داشت که در همان خانه مدفون شد و حتی بر اساس نقل مورّخان نام شمار دیگری نیز به عنوان کسانی که در دارعقیل دفن شده‌اند. آمده است؛ از جمله آنان، ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب بود که در سال 20 هجری پس از بازگشت از سفر حج در مدینه در گذشت و در دارعقیل مدفون شد. برخی هم اساساً در این که عقیل در مدینه در گذشته باشد، اظهار تردید کرده و نوشته‌اند که او در شام در گذشته است. نیز گفته شده که قبر کسانی چون عبدالرحمان بن عوف و سعد بن ابی وقاص هم در نزدیکی محلی است که گفته می‌شود عقیل و عبدالله بن جعفر در آنجا مدفون هستند.
عبدالله بن جعفر
جعفر بن ابی طالب یکی از نخستین مسلمانان در شهر مکه بود که در جریان هجرت مسلمانان به حبشه، از طرف پیامبر (ص) به سرپرستی مهاجران برگزیده شد. وی در سال هفتم هجرت به مدینه بازگشت و در غزوه مؤته به عنوان فرمانده اول مسلمانان شرکت کرد و در همان جنگ به شهادت رسید. در این وقت بود که رسول خدا (ص) فرزند او عبدالله را در آغوش گرفت و درباره جعفر فرمود: خداوند عوض دستان او - که قطع شد - دو بال به وی خواهد داد که در بهشت همراه فرشتگان پرواز کند به همین دلیل آن حضرت را جعفر طیار نامیدند.
در حال حاضر قبر وی، از مزار‌های مهم در منطقه کرک واقع در کشور اردن به شمار می‌آید که در سال‌های اخیر بازسازی شده و ضریح تازه‌ای بر مزار وی نصب گردیده است. فرزند وی عبدالله آن زمان کودکی خردسال بود که پیامبر در حق وی بسیار محبت کرد. پس از پیامبر (ع) عبدالله همچنان شخص محترمی بود و همسر زینب، دختر علی بن ابی طالب و نور دیده فاطمه زهرا شد.
عبدالله پس از کربلا، به عنوان یکی از شخصیت‌های برجسته مطرح بود و به دلیل بخشش‌های فراوانش به صفت «جواد» شهرت یافت. زمانی که وی درگذشت او را در کنار عمویش عقیل دفن کردند. خانه عقیل که خود نیز در آن دفن شده بود، به تدریج جزء بقیع شد و اکنون قبر این دو بزرگوار کنار یکدیگر مشخص است.
اسماعیل بن جعفر الصادق (ع)
اسماعیل فرزند بزرگ امام صادق بود که ده سال پیش از پدر درگذشت قبل از درگذشت وی تصور عمومی شیعیان آن بود که وی جانشین امام صادق خواهد بود و حتی پس از مرگش برخی از شیعیان به رغم تأکید امام صادق بر رحلت فرزندش مرگ وی را باور نکردند و امامت را در میان فرزندان او دانستند! این فرقه بعد‌ها به فرقه اسماعیلیه شهرت یافتند که در مصر دولت فاطمی را تأسیس کردند. مقبره اسماعیل تا چند ده سال پیش یکی از مقابر معروف بقیع بود که از جمع دیگر قبور فاصله داشت و به همین دلیل خارج از بقیع قرار گرفته بود. این قبر، بر اساس نوشته مطری (م 741) در قرن هشتم مشهد کبیر؛ یعنی مزار بزرگ بود که در غرب قبه عباس و چهار امام قرار داشت قبر اسماعیل از سوی محبّان اهل بیت از شیعیان به ویژه اسماعیلیه زیارت می‌شد و بر اساس گزارش عیاشی در قرن یازدهم هجری بسیار پر رونق بود تا چند سال پیش صورت قبری در کنار قبور شهدای حره وجود داشت که آن را قبر اسماعیل میدانستند. در حال حاضر محل آن از میان رفته اما برخی از زائران هنوز در همانجا قبر اسماعیل را زیارت می‌کنند.
عاتکه و صفیه
عاتکه دختر عبدالمطّلب و عمه رسول خدا بود. وی همان کسی است که در مکه و پیش از جنگ بدر خوابی به این مضمون دید که قریش جگرگوشه‌هایش را از دست می‌دهد. وقتی خبر این خواب در آستانه رفتن سپاه قریش به بدر مطرح شد ابوجهل آن را مورد تمسخر قرار داد. از قضا در نبرد بدر، قریش سروران خود و از جمله همین ابوجهل را از دست داد.
صفیه دختر دیگر عبدالمطلب و عمّه رسول خدا (ص) بود. وی از زنان با شهامت صدر اسلام بود و در جریان جنگ احزاب در داخل شهر یک‌یهودی را که برای‌یهودیان بنی قریظه جاسوسی می‌کرد به قتل رساند.
این دو خواهر در کنار یکدیگر دفن شده‌اند و در گذشته بقعه‌ای داشته‌اند که به نام «بقیع العمّات» شناخته می‌شد و اکنون اثری از آن بر جای نمانده است اکنون قبر‌های این دو خواهر به همراه قبر‌ام البنین مادر حضرت ابوالفضل (ع) در کنار دیوار غربی بقیع قرار گرفته است.
ام البنین
ام البنین دختر حذام بن خالد بود که به همسری علی ابن ابی طالب در آمد و چهار پسر از آن حضرت به نام‌های عباس، جعفر، عثمان و عبدالله به دنیا آورد که همگی همراه با حسین بن علی در کربلا به شهادت رسیدند.
تعدادی از شهدای احد و حرّه
افرادی که در جنگ اُحد به شهادت رسیدند به دستور پیامبر اکرم در همان منطقه احد دفن شدند. تعدادی از مجروحان جنگ احد که به مدینه منتقل شده بودند پس از مدتی بر اثر شدت جراحت به شهادت رسیدند و در بقیع به خاک سپرده شدند. شهدای واقعه حَرّه در سال شصت و سه هجری به دستور یزید بن معاویه با لشکری برای سرکوبی مردم مدینه عازم این شهر شدند و به قتل عام مردم پرداختند. در این قتل و خونریزی تعداد بسیاری از انصار و مهاجر و شیعیان کشته شدند و نوامیس مردم مورد تجاوز سپاه بنی‌امیه قرار گرفت. تعداد زیادی از شهدای واقع حره در قبرستان بقیع به خاک سپرده شدند.
حلیمه سعدیه
حلیمه سعدیه، مادر رضاعی پیامبر اکرم(ص) که آن حضرت پنج سال تحت سرپرستی وی بود.
ابوسعید خدری
ابوسعید خدری، وی یکی از اصحاب پیامبر اکرم(ص) و از شیعیان‌امیرمؤمنان(ع) و راوی احادیث بسیار از ایشان است.
نافع شیخ القرا و مالک بن انس
نافع یکی از قاریان هفتگانه بود که حدود 70 سال برای مردم مدینه قرآن خواند. وی درسال 169 ق. در مدینه وفات کرد.
مالک بن انس، شاگرد امام صادق(ع) و رئیس مذهب مالکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت بود. وی درسال 179 ق. در مدینه وفات یافت.
غیر از قبوری که مشخص شده‌اند، بزرگان دیگری نیز به طرز گمنام در بقیع آرمیده‌اند.
محمد، فرزند امام علی(ع) معروف به ابن حنفیه
حسین الاصغر، فرزند اما زین العابدین(ع)
حسن مثنی و زید، فرزندان امام حسن(ع)
علی عرضی، فرزند امام صادق(ع) وی در منطقه عریض دفن بود که اخیراً به بقیع منتقل شد.
ابوسفیان بن حارث پسرعموی پیامبر(ص)
حکیم بن حزام، پسر برادر حضرت خدیجه(س)
خنیس بن حذافه، عبدالله بن مسعود، سعد بن معاد، مقداد بن اسود، ارقم ابن ابی ارقم، جابر بن عبدالله، زید بن ثابت و آیت الله شیخ عمروی، بزرگ شیعیان عربستان نیز اخیراً در قسمت شمال قبرستان بقیع نزدیک دیوار شمالی دفن شد.
انتهای پیام/
